Nieuw museum voor Nationaal Monument Kamp Amersfoort

Half april is het nieuwe museum van Nationaal Monument Kamp Amersfoort (NMKA) in gebruik genomen. In dit straf- en doorgangskamp hebben tijdens de Tweede Wereldoorlog zo’n 47.000 mensen voor korte of langere tijd onder erbarmelijke omstandigheden vastgezeten. In het nieuwe museum laten het landschap, de architectuur en de tentoonstellingen met elkaar zien wat voor plek Kamp Amersfoort was.

Kleurige bollenvelden, een boerderij die in een brede sloot weerspiegeld wordt, een kerktoren aan de horizon… het laatste schilderij dat de Utrechtse verzetsstrijder en schilder John Dons maakte, doet in niets denken aan zijn naderend einde. Maar hij schilderde het in Kamp Amersfoort de dag voordat hij werd geëxecuteerd, ergens in de bossen rond het kamp. Na een kort proces in het kamp waarin hij ter dood veroordeeld was, kreeg hij van de SS-kampcommandant als laatste gunst de mogelijkheid om nog een schilderij te maken...

Het zijn dit soort verhalen die de afgrijselijke omstandigheden en gebeurtenissen in Kamp Amersfoort tot leven brengen. In het nieuwe museum wordt stilgestaan bij een aantal gevangenen, wat hun verhaal was, maar ook bij de Duitsers en Nederlanders die in het kamp de dienst uitmaakten en daarbij het regime probeerden te verzachten of het misbruikten voor de grootste gruweldaden. Het is de (on)menselijkheid van de vele slachtoffers en de daders die het museum zo aangrijpend maakt.

Kamp Amersfoort

Er waren tal van redenen waarom mensen in Kamp Amersfoort terecht kwamen. In het begin ging het vooral om politieke tegenstanders en gijzelaars, later waren het ook Joden en zigeuners, en tegen het einde van de oorlog ging het vooral om weigeraars van de ‘arbeidseinsatz’ – dwangarbeid in Duitsland. Van de in totaal zo’n 47.000 gevangenen zijn er zo’n 22.000 doorgevoerd naar andere kampen in Duitsland en verder, om veelal nooit meer terug te komen. In het kamp zelf stierven ook 649 mensen, veelal van de honger, maar ook door executies.

Kamp Amersfoort ontstond op de plek van een mobilisatieplaats van het Nederlandse leger. Het carré van gebouwen werd door de Duitse bezetters in tweeën gedeeld, waarbij de ene helft de ruime behuizing vormde voor de bewakers en de andere helft de krappe behuizing vormde voor de gevangen. Dat laatste deel werd vervolgens uitgebreid met een lange rij van extra barakken.

Van het kamp is uiteindelijk weinig bewaard gebleven. Het grootste deel van de grond waarop het kamp stond, heeft nu andere gebruikers. Maar toen een deel van het terrein van de naburige Politieschool vrijkwam, ontstond wel de mogelijkheid om het verhaal van het kamp beter te vertellen en het compacte informatiecentrum over het kamp flink uit te breiden.

Een verbeelding van het kamp

“Mede omdat er zo weinig van het kamp bewaard is gebleven, wilden we geen reconstructie maken, maar een verbeelding ervan ontwerpen”, vertelt architect Jacques Prins van Inbo, die in het ontwerp voor het museum nauw samenwerkte met landschapsarchitect Cor Geluk (Juurlink+Geluk), Erik Bär (Tinker imagineers). “In het landschap, de architectuur en de tentoonstellingen willen we het gevoel overbrengen van hoe het was om in dit kamp opgesloten te zijn: de beklemming, het onrecht en de angst”, vertelt Prins.

Bezoekers komen binnen via de bewaard gebleven poort en komen dan op een grote, lege binnenplaats die omheind is door een Cor-Ten-stalen lamellenwand van 4,5 meter hoog. (Op het moment van schrijven wordt nog druk aan de binnenplaats gewerkt –
verwachting is dat deze in juni afgerond zal worden.) Naast een maquette van het kamp vinden bezoekers in het grijze gravel ‘voetstappen’ die in drie grids staan. Dit symboliseert het op appèl staan dat de gevangenen iedere dag urenlang moesten doen, in weer en wind. In een van de hoeken van de binnenplaats is ook een smalle ruimte uit prikkeldraad gemaakt. In het kamp bestond een dergelijke ruimte en deze werd ‘de rozentuin’ genoemd. Anders dan de naam doet vermoeden, was het geen plek waar je terecht wilde komen. Als extra straf werden gevangenen daar naartoe gestuurd en moesten ze er heel lang blijven staan.

Aan de zuidzijde van de binnenplaats heeft Prins een spiegelend paviljoen ontworpen. Dit is de toegang tot het ondergrondse museum. Maar het paviljoen bevat bovengronds eerst nog een verrassing: de binnencontour van het kantoor van de SS-kampcommandant met de muurschilderingen die daar destijds te zien waren. De ene schildering laat mensen zien die op het land (gedwongen?) aan het werk zijn, de andere schildering is een vogelvluchtperspectief van het kamp zelf.

Ondergrondse tentoonstellingszaal

Vanuit het paviljoen leidt ook een betonnen trap naar beneden. “Van het licht naar het donker”, vertelt Prins. Het is inderdaad behoorlijk donker beneden. Bezoekers komen hier eerst uit in een halletje waarin delen van de kelder onder het kantoor van de SS-kampcommandant zijn terugbracht. Het is de opmaat naar de grote, hoge en brede ruimte waarin de permanente en tijdelijke tentoonstelling getoond wordt. Door de installaties in de achterwand op te nemen, kon de ruimte net wat extra hoogte krijgen.

Een lange, van boven aangelichte, betonnen wand begeleidt de bezoekers door de ruimte, langs de tentoonstellingen die hier als vrijstaande blokken in geplaatst zijn. Bijzonder is het veld van vrijstaande kolommen, waarin steeds een andere gevangene of bewaker geportretteerd wordt, en die eindigt in een wand met foto’s van de mensen die hier vastgezeten hebben. Omdat de database van foto’s nog altijd aangevuld wordt, is een aantal van de foto’s bijna onzichtbaar uitgevoerd als schermpje, zodat er ook nieuwe foto’s getoond kunnen worden.

Na de tijdelijke tentoonstelling, die momenteel over de executies in de bossen rond het kamp gaan en waarin het schilderij van John Dons te zien is, is er een ruimte waarin groepen bezoekers, en ook middelbare scholieren, in Virtual Reality morele dilemma’s voorgeschoteld kunnen krijgen.

Het ondergrondse deel van het museum eindigt met een bezinningsruimte die gehuld is in een lichte nevel… een plek waar bezoekers uitgenodigd worden om letterlijk en figuurlijk te reflecteren op wat ze ervaren hebben.

“In de tentoonstellingszalen wilden we het verschil tussen de architectuur en de feitelijke tentoonstelling onzichtbaar maken: dat je niet ziet waar het ene eindigt en het andere start”, vertelt Prins. Door de nauwe samenwerking tussen Inbo (architectuur) en Tinker imagineers (tentoonstelling) is dit gelukt.

Incorporatie eerder ontwerp Inbo

Eenmaal de betonnen trap opgeklommen van het ondergrondse museum naar de binnenplaats, kijken bezoekers precies door een opening in de omheining de lange schietbaan in die in de verte eindigt bij De Stenen Man – een kunstwerk ter nagedachtenis aan alle mensen die hier in de bossen rond het kamp omgekomen zijn.

De weg van de binnenplaats naar buiten leidt via een Cor-Ten stalen paviljoen, een eerder werk van Inbo, dat nu naadloos opgenomen is in de noordwestelijke wand van de binnenplaats. Het paviljoen stamt uit 2005 en was tot voor kort in gebruik als multifunctioneel herdenkingscentrum voor Kamp Amersfoort. Met het nieuwe museum is dit paviljoen getransformeerd tot museumcafé en museumwinkel. Voor de deur staat een van de wachttorens van het voormalige kamp.

“Met het nieuwe museum bestendigen we het verhaal van Kamp Amersfoort voor de generaties van de toekomst”, sluit directeur Willemien Meershoek van het Nationaal Monument Kamp Amersfoort af. Het museum wordt opengesteld voor publiek zodra versoepelingen van de coronamaatregelen dat toelaten.