‘Onze gezamenlijke denk- en verbeeldingskracht zijn harder nodig dan ooit’

Al ruim twintig jaar bevraagt het Rotterdamse bureau ZUS [Zones Urbaines Sensibles] de grenzen tussen privé en publiek, lange en korte termijn, tijdelijk en permanent, natuur en cultuur. Landschapsontwerper Elma van Boxel is medeoprichter van het bureau. Tijdens een wandeling door Rotterdam praat ze enkele frustraties van zich af, maar is ze ook hoopvol over de ontwikkeling van de stad. “Er komt een hele slimme generatie aan, die in de wij-vorm denkt en de uitdagingen van nu niet licht opvat.”

Juni is Rotterdam Architectuur Maand. Het thema van dit jaar is Vista Rotterdam! Wat zijn de vergezichten voor de stad? Welke nieuwe perspectieven zijn er als je met andere ogen naar de stad kijkt? In een serie interviews presenteren Architectuur Instituut Rotterdam (AIR) en Architectenweb verschillende visies op de stad.

De stadswandeling met Van Boxel begint op het dak van de thuishaven van ZUS, het Schieblock. In twintig jaar tijd transformeerden Van Boxel en haar partner Kristian Koreman het verwaarloosde kantoorpand tot een levendige werkplek voor creatievelingen en een ontmoetingsplek voor de hele stad. Vanaf het dak begrijp je waarom Van Boxel en Koreman hier ooit antikraak gingen wonen en in 2001 hun bureau vestigden. Van Boxel: “Dit is de mooiste plek van Rotterdam”.

Hier realiseerden ze ook he

t eerste grote oogstbare dak van Nederland. Uitkijkend over overwegend grijze daken in de omgeving mijmert Van Boxel: “Het is jammer dat dit voorbeeld zo weinig navolging krijgt. De tijdelijke stellages van MVRDV genereren tijdens de Dakendagen en de Rotterdam Architectuur Maand veel aandacht voor het daklandschap, maar liever zou ik dat geld inzetten voor daken die op permanente basis een bijdrage leveren aan biodiversiteit, natuurinclusiviteit en klimaatadaptatie. Meer stadsontwikkeling en minder stadspromotie!”

Ongevraagd advies

Naast enkele kleinere ontwerpprojecten, gaf ZUS in haar beginjaren vooral ongevraagd advies, meestal aan de stad Rotterdam. “Als we iets signaleerden of op een plek een mogelijkheid voor een prachtige ontwerpinterventie zagen, maakten we een pamflet. Zo zijn ook het Schieblock en omgeving op de agenda gekomen. Destijds wilden de eigenaar en de gemeente het pand slopen. Wij zagen in het Schieblock juist de mogelijkheid om in dit gebied het zo gewenste eigenaarschap en een lokale laag toe te voegen. Van ‘Central Business District’ naar ‘Glocal City District’. Toen het AD over onze plannen begon te schrijven en er reuring in de stad ontstond over de grote sloopwoede, werden we ineens bij de wethouder uitgenodigd. Met hulp van de gemeente zijn we het gebouw gaan herontwikkelen.”

In de loop der tijd fungeerde ZUS als aanjager voor diverse projecten in het gebied rondom het Schieblock. Test Site Rotterdam experimenteert met alternatieve strategieën en financierings- en planningsvormen voor stadsontwikkeling. Met projecten als de DakAkker, uitgaansgebied Delftsehof, Park Pompenburg, het Luchtpark op het dak van het vroegere Hofpleinstation en de Luchtsingel, een via crowdfunding gerealiseerde voetgangersburg die alle voorheen onbestemde plekken verbindt, onderzoekt het bureau het concept van permanente tijdelijkheid. ‘ZUS leest schoonheid en kwaliteit in de onvoltooid verleden tijd’, verwoordde voormalig rijksbouwmeester Floris Alkemade dit prachtig bij de presentatie van het boek ‘City of Permanent Temporality’ in 2019.

Via de Luchtsingel belanden we in Park Pompenburg, een ‘urban’ plein met diverse skate-obstakels en zitelementen. Van Boxel licht toe: “Dit is een van de plekken die we aan het publiek domein hebben toegevoegd. Voorheen was dit stuk stad afgeschermd met bouwhekken en gebruikte de NS het als opslagruimte. Nu weten zowel de kantoormensen van Unilever als de jongens en meisjes van Thuisbezorgd deze plek te vinden. Volgens de stadsecoloog heeft het groen rondom het plein inmiddels een belangrijke natuurwaarde.”

Aan de overzijde van de straat schreeuwen op de balkons van de Pompenburgflat tientallen spandoeken ons tegemoet: ‘Sloop ons niet’. De sociale woningbouw maakt binnenkort plaats voor drie torens tot 250 meter hoogte. Van Boxel: “Van een afstand vind ik de stad als sculptuur erg fraai, maar qua sociale cohesie is hoogbouw dramatisch. Met name de anonimiteit is een probleem en het feit dat veel hoogbouw slechts voor een beperkte doelgroep wordt gebouwd. Als balans zou je naast hoogbouw heel veel Little C’s moeten bouwen. Daar claimen bewoners het publieke domein op een hele fijne manier. Voordeuren staan open. Het is een plek waar je je kind wil laten opgroeien.” Onwillekeurig kijken we beiden naar de anonieme parkeerlagen in de plint van de voormalige kantoortoren van Shell naast het Pompenburgpark. “In vijftig jaar tijd is er weinig veranderd.”

Ongeduld

Gevraagd naar de grootste frustratie in de activistische en idealistische manier van werken van ZUS, antwoordt Van Boxel na niet al te lang nadenken: “Eigenlijk is ons eigen ongeduld het meest frustrerend. Stadmaken is een proces van de lange adem. Kijk maar om je heen. We zijn hier al twintig jaar bezig en eigenlijk is er nog niet zoveel veranderd. Terwijl er zoveel potentie is. Wij creëerden een vliegwiel, maar vervolgens moet de stad wel voortdurend in het publieke domein blijven investeren. Na verloop van tijd valt het beheer sterk terug. Dat zie je aan de Luchtsingel, die door gebrekkig onderhoud nu deels is afgesloten, maar ook in het Delftsehof, waar binnenkort misschien nog maar één nachtvergunning overblijft. In de pioniersfase moet je de juiste mensen bij elkaar krijgen en het vertrouwen winnen. Het moeilijkste komt pas daarna: het momentum vasthouden en doorpakken.”

De lessen van Test Site Rotterdam heeft ZUS met hulp van ontwikkelaar Schipper Bosch doorgevoerd in Amersfoort. Rondom de voormalige Prodentfabriek ontwierp ZUS niet alleen een duurzaam, levendig en sociaal stuk stad, samen met Schipper Bosch maakte het ook een programmering. Van Boxel: “In De Nieuwe Stad is er een loket waar mensen naartoe kunnen en waar activiteiten en mensen aan elkaar gekoppeld worden. De Nieuwe Stad is pas een beginpunt van wat gaat komen. Ideeën en initiatieven voeden het gebied en zorgen voor een gefaseerde doorontwikkeling. Tijdelijk en permanent bestaan er naast elkaar en versterken elkaar.”

Centrumvisie

Als ongevraagd advies van ZUS, maar in feite als haar (verlate) afstudeerproject aan de Rotterdamse Academie van Bouwkunst, waar ze in zowel Architectuur als Stedenbouw afstudeert, werkt Van Boxel momenteel aan een utopische visie voor het stadscentrum van Rotterdam. Van Boxel mist een overkoepelende visie voor de gehele stad. “Rotterdam is een stad van ontmoeting en verbinding, maar als ontwerpers zitten we te veel op onze eigen eilandjes. Terwijl onze gezamenlijke denk- en verbeeldingskracht harder nodig zijn dan ooit. Floris van Alkemade liet als rijksbouwmeester zien dat we ons vak op een hele brede manier kunnen en moeten invullen. Met ontwerpend onderzoek kunnen we veel bereiken, maar dan moeten we elkaar als ontwerpers wel weten te vinden en onze ego’s opzij schuiven.”

Volgens Van Boxel zijn stadscentra te veel gebouwd op consumentisme. “De Nederlander draagt een kledingstuk gemiddeld zeven keer. Dat moet anders. Door niet noodzakelijke winkelruimte te schrappen, houden we in het centrum veel plek over. Als je de Lijnbaan vergroent, kunnen er woningen en scholen komen. Industrie wordt steeds schoner, dus werkgelegenheid kan terugkomen. Functiemenging en verdichting zijn de redding voor het centrum als je er maar voor zorgt dat er een bonte mix van mensen kan wonen, werken en ontspannen.”

Inmiddels lopen we langs de bouwplaats bij het voormalige postkantoor aan de Coolsingel. Van Boxel: “Eén van de meest publieke interieurs in de stad wordt hier omgevormd tot een high-end shopping mall met een vijfsterrenhotel. Achter het monumentale gebouw komt een woontoren met luxe appartementen. Juist hier, naast het stadhuis, had de stad een statement kunnen maken en haar sociale gezicht kunnen laten zien. Voor deze plek hebben we enkele jaren terug als ongevraagd advies voor Heineken een visie gemaakt. In het postkantoor hadden we een brouwerij bedacht die het hele centrum van bier en water voorziet en daarboven betaalbare woningbouw voor de medewerkers.”

Juist hier, naast het stadhuis, had de stad een statement kunnen maken en haar sociale gezicht kunnen laten zien.

Deze hernieuwde samenwerking tussen stad en industrie past in ZUS’ grondhouding om buiten de gangbare systemen te denken. Wat levert het op als je industriëlen net als in het begin van de twintigste eeuw weer bij de ontwikkeling van de stad betrekt? Van Boxel licht toe: “Dergelijke constructies zijn niet meteen het antwoord op alles, maar houden ons wel een spiegel voor. Een bedrijf als Heineken denkt meer op de lange termijn na over werkgelegenheid, afzet en gezondheid, dan dat de politiek dat doet. Ze weten hoe je verschillende groepen kunt bereiken en een breed gevoel van saamhorigheid kunt creëren. Ze doen aan de meer populaire sponsoring, maar hebben ook de Heinekenprijzen voor wetenschap en kunst. Bij Heineken werkt bovendien een dwarsdoorsnede van de samenleving. Hoe mooi zou het zijn als je die mensen allemaal in onze binnensteden kunt huisvesten?”

“Via hun machtige lobby’s hebben grote bedrijven achter de schermen al veel invloed. Door ze verantwoordelijkheid te geven en uit de achterkamertjes te halen, ontstaat meer transparantie en vertrouwen. Ook in de politiek. Het maakt de bedrijven bovendien weer veel lokaler.”

Ministerie van Maak!

Ondanks de groei van het bureau en de toename van het aantal projecten, blijft ZUS op regelmatige basis ongevraagd advies geven. De afgelopen maanden werkte het bureau samen met de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR) en MANN aan de oprichting van het Ministerie van Maak! Dit wordt binnenkort, in samenwerking met VOLUME en The Independent School for the City, officieel gelanceerd. “We doen een beroep op de ontwerpkracht van Nederland en gaan minister Hugo de Jonge helpen om de doelstelling van één miljoen woningen in 2030 waar te maken. We roepen honderd integrale ontwerpteams op om ieder tienduizend woningen te ontwerpen op een van de honderd geselecteerde testlocaties in Nederland. De locaties zijn vier vierkante kilometer groot en vertegenwoordigen alle bodem- en watersystemen, stad en platteland.”

“Honderd keer tienduizend maakt één miljoen. Ieder team krijgt een test kit met tienduizend woningen op schaal en andere ingrediënten om een maquette te bouwen. Alle architectuurcentra en stadsbouwmeesters zijn onze ambassadeurs en verspreiden de test kits door Nederland. Het doel is niet alleen de huizen te plannen, maar ook leefomgevingen te maken die een zeespiegelstijging van drie meter aan kunnen, hun eigen energie produceren, een CO₂-negatieve footprint hebben en van een duurzaam vervoerssysteem zijn voorzien. In oktober vormen alle maquettes tezamen tijdens de tiende Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam een levensgroot palet van slimme ideeën, maar ook grote conflicten. We hopen daarmee de discussie met het echte ministerie op gang te brengen, de huidige verkokering te doorbreken en te laten zien hoe waardevol de gebundelde ontwerpkracht in Nederland is.”

Dit gesprek is het vierde en laatste in een korte reeks die Architectuur Instituut Rotterdam (AIR) en Architectenweb presenteren in het kader van de Rotterdam Architectuur Maand. Architect en architectuurhistoricus Leon Sebregts wierp in de reeks elke week met een gesprekspartner een specifieke blik op Rotterdam en de stad in het algemeen.