Een machine in het landschap

Na vijf jaar bouwen en een periode van oefenen en testen is vorige week Zeesluis IJmuiden officieel in gebruik genomen. Met een lengte van 500 meter, breedte van 70 meter en diepte van 18 meter, is Zeesluis IJmuiden de grootste zeesluis ter wereld, meldt Rijkswaterstaat. Het project omvat echter veel meer dan de sluis alleen; met zijn integrale ontwerp heeft ZUS de ingenieurskunst, architectuur, infrastructuur en het landschap tot harmonische eenheid willen brengen.

De nieuwe zeesluis vervangt de Noordersluis uit 1929, tot voor kort de grootste sluis in het sluizencomplex tussen het Noorzeekanaal en de Noordzee. De Noordersluis was na bijna 100 jaar aan vervanging toe. De nieuwe Zeesluis IJmuiden kan de afmetingen van de huidige en toekomstige scheepvaart aan en maakt het Noordzeekanaalgebied, de havens van Amsterdam en de Europese achterlandverbindingen de komende 100 jaar weer goed bereikbaar, legt Rijkswaterstaat uit.

De diepte van 18 meter maakt het voor schepen mogelijk de zeesluis vanaf zeezijde getijdeonafhankelijk te gebruiken. De zeesluis rijst boven het bestaande sluizencomplex uit, doordat dit nieuwe werk op een hoogte van 8,85 meter boven NAP is gebouwd. De Zeesluis IJmuiden fungeert namelijk ook als waterkering.

Aan de sluis is alles groot, aldus Rijkswaterstaat. Zo wegen de twee operationele deuren en de reservedeur elk 3.000 ton; met een afmeting van 72 meter lang, 11 meter breed en 24 meter hoog heeft elke deur de omvang van een flatgebouw.

Samenhang

De zeesluis is in opdracht van Rijkswaterstaat door aannemersconsortium OpenIJ (BAM-PGGM en VolkerWessels) gebouwd; OpenIJ is de komende 26 jaar ook verantwoordelijk voor het onderhoud. Het Rotterdamse bureau ZUS werd in 2016 geselecteerd voor de landschappelijke en architectonische vormgeving van de sluis. “We hebben er destijds sterk voor gepleit om de hele vormgeving in één hand te houden”, zegt Kristian Koreman, medeoprichter van ZUS.

Het project is een bijzondere samenkomst van infrastructuur, landschap, ingenieurskunst en architectuur, aldus Koreman. De sluis wordt gevormd door zo’n drieduizend componenten en het is belangrijk dat die niet louter vanuit een technische logica worden ontworpen, legt hij uit. “Er is bijvoorbeeld zo’n 8 kilometer hekwerk”, vertelt Koreman. “Als er geen idee is over wat dat doet met de beleving, pakt het verkeerd uit.”

Meer dan techniek

ZUS werkte samen met honderden ingenieurs, die vanuit verschillende afdelingen – van ‘sluisdeur’ tot ‘wegen en infrastructuur’ en ‘gebouw en faciliteiten’ – waren gericht op de werking van een onderdeel. Een belangrijke taak voor ZUS was om een overkoepelend concept te ontwikkelen en aan de hand daarvan een eenheid te creëren. “Er ligt enorm veel techniek ten grondslag aan de sluis, maar om te zorgen dat elk component – van de kleurstellingen, de dijk en de sluisdeur tot de wijze waarop de deur in de dijk zakt – bijdraagt aan een consistent verhaal,

kun je veel doen aan de verschijningsvorm van de sluis.”

“Ons uitgangpunt was dat de zeesluis niet alleen functioneel maar ook mooi moest zijn, iets waar we trots op kunnen zijn”, zegt Koreman. Voor elke schipper die hier Nederland binnenkomt, is dit de voordeur; hier moet je de eerste verwelkomende indruk maken, legt hij uit. Daarom vond ZUS het bijvoorbeeld belangrijk om de sluis in een landschap te plaatsen en het Sluisoperatiecentrum (SOC) meer dan louter een technische faciliteit te laten zijn. “Rijkswaterstaat en de gemeente
Velsen zagen dat ook in.”

Machine

ZUS heeft de zeesluis opgevat als een grote machine. Het SOC is daarbij bedacht als een monoliet, “een rots in de branding”. Het bureau heeft de machine “hard en rationeel” gemaakt, bijvoorbeeld door het betonwerk in een aantal grijsgradaties en al het staalwerk in grafietzwart uit te voeren. Daarvoor bestaat geen technische noodzaak; uitvoeringskeuzes als deze zijn door ZUS ingebracht.

“Nu valt het zwart van die sluisdeur weg tegen het water en wordt zo de lengte van de dijklichamen benadrukt”, aldus Koreman. “Dat zijn subtiele ontwerpingrepen op die heel grote schaal, maar ze zijn wel belangrijk. De attributen, zoals de trappen en andere onderdelen die fragieler zijn dan de machine, hebben we een expressieve kleur gegeven. Het rode bruggetje en de trappen zijn als het ware de sieraden van de sluis.”

Rots in de branding

Om overlast door reflectie in het raam van de controller in het SOC te voorkomen, is het belangrijk dat het glas op 15 graden wordt gezet. ZUS besloot het hele gebouw die hellingshoek te geven. “Op deze manier maakt het SOC een uitnodigend gebaar, een kleine buiging naar de schepen die aankomen”, zegt Koreman. “Door ook de twee bijgebouwen – de noodbedieningsgebouwen – 15 graden te laten hellen ontstaat meteen een familie; ze gaan bovendien een relatie aan met het dijkprofiel, dat we ook hebben aangezet.”

Vanuit de visie op het SOC als een rots in de branding heeft ZUS het gebouw ontworpen met langzame, mooie veroudering in gedachten. “In de loop der tijd gaat de zeelucht er in werken. Je zag nu het beton al een beetje mossig worden.” De muren zijn vervaardigd uit prefab beton met een structuur. Om de lengte van het gebouw te benadrukken is herhaling van patroon vermeden; hiertoe zijn speciale lange mallen gemaakt, waar het patroon met de hand is uitgebikt.

Duinlandschap

Aan de machine en de monolitische gebouwen, die nagenoeg monochroom zijn uitgevoerd, heeft ZUS ter verzachting kleur toegevoegd middels het landschap en de gebouwinterieurs. Over het interieur zegt Koreman: “Voor de mensen die hier werken is het een redelijk heftige omgeving. De binnenzijde van de gebouwen hebben we daarom wat zachtheid willen geven; dat is het gele interieur geworden.”

De taluds van de sluis zijn voorzien van groen, dat deels is afgeleid van de aangrenzende duinen. “In zijn vorm is de zeesluis een dijk – want in feite is hij ook een grote waterkering – maar hij ligt wel in dat voormalig duinlandschap. Daarom hebben we gezocht naar een beplanting die de ruigte van dat duinlandschap gaat krijgen. Ze zal ook minder strak worden onderhouden.”

Over het sluiscomplex voert bovendien een publiek toegankelijke route tussen IJmuiden en Amsterdam. “Bij een rondje door de duinen komen fietsers al snel hier terecht en ook dat was een belangrijke reden om vanuit de beleving van de bezoeker te ontwerpen”, legt Koreman uit. “Die ziet de sluis nu niet alleen als een technisch ontwerp, maar ook als een onderdeel van een landschap. Met dat idee is er ook een uitkijkplatform gerealiseerd en het fietspad vrij gelegd. Zo ontstaat op een aantal plekken een moment waar je kunt uitwaaien.”

Open

De aanleg van Zeesluis IJmuiden startte in juli 2016. Onder andere door een constructiefout bij de caissons voor de sluisdeuren liep het project vertraging op. De aanleg is uiteindelijk in augustus 2021 afgerond, waarna een periode van testen en oefenen volgde. Op 26 januari 2022 heeft koning Willem-Alexander vanuit het SOC de binnendeur van de sluis geopend, waarmee Zeesluis IJmuiden officieel in gebruik werd genomen.