2023: van vrees naar hoop en terug

2023: van hoop naar vrees en terug

Het jaar 2023 kenmerkte zich wederom door problemen voor architectenbureaus, vooral voor de firma’s die actief zijn in de woningbouw. Er begon ook hoop te gloren, met een landelijke politiek die aan de slag is gegaan het opzetten van nieuw architectuurbeleid en een mogelijke wettelijke verankering van de rol van architecten bij bouwprojecten. Na de verrassende verkiezingswinst van de PVV in november is uiteindelijk toch weer een hoop onzeker geworden. Verder was er in 2023 een hoop te doen om onder meer de BNA en het structuralistisch erfgoed van met name Herman Hertzberger. Een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen van afgelopen jaar.

“Je ziet ontzettend veel onzekerheid bij producenten van woningbouw; ontwikkelaars en beleggers, maar ook woningcorporaties en gemeenten. Er is gewoon geen continuïteit meer bij projecten. Ze stagneren, worden uitgesteld en stilgelegd, zelfs als een gemeente coöperatief is. Er wordt gewoon gezegd: we stellen de boel een jaar uit. Op zo’n haperende markt kun je als architectenbureau geen organisatie inrichten, dat gaat domweg niet.”

Bovenstaand citaat is van Sjoerd Soeters, die Architectenweb begin juli sprak naar aanleiding van het opdoeken van zijn bureau PPHP. Hij verwoordde er de situatie mee waarin veel architectenbureaus door oorzaken als gestegen bouwkosten, schaarste aan personeel en materiaal zitten. Het zijn geen nieuwe problemen, ze spelen zeker al sinds de coronapandemie en in 2022 waarschuwden Maarten Castelijns en collega-architecten voor een leegloop in de branche, maar ze lieten zich onverminderd voelen dit jaar. Twee conjunctuurmetingen van de BNA onderstreepten dit.

Rondetafelgesprek

Een ander probleem dat Soeters benoemde, is de verdwenen ambtenaren en expertise bij een hoop gemeenten, als gevolg van jarenlange bezuinigingen bij de overheid. Het hielp ook niet dat in april Architectuur Lokaal, dat een cruciale maar wellicht onderschatte rol speelde in het stimuleren van goed opdrachtgeverschap, failliet ging. Gelukkig beginnen politici in de Tweede Kamer ook door te krijgen dat er steviger beleid gevoerd moet op het gebied van ruimte en architectuur. In 2022 werd er al een speciale minister voor volkshuisvesting en ruimtelijke ordening aangesteld, in september dit jaar vond er een rondetafelgesprek over architectuurbeleid plaats in de Tweede Kamer, naar aanleiding van een motie van PvdA-Kamerlid Henk Nijboer.

Een van de punten die opmerkelijk genoeg niet aan de orde kwamen tijdens het rondetafelgesprek, maar waar demissionair minister De Jonge wel mee aan de slag is gegaan, is het versterken van de positie van de architect in het bouwproces. De bewindsman laat onderzoeken hoe hier handen en voeten aan kan worden gegeven. Een mogelijke terugkeer van het Nederlands Architectuurinstituut (NAi), waarvoor SP-Kamerlid Sandra Beckerman een motie had ingediend, ziet De Jonge niet zitten. Volgens hem bestaat er met onder meer het Nieuwe Instituut, de IABR en het netwerk van regionale en lokale architectuurcentra al een goede infrastructuur.

Verkiezingen

Of alle wensen vanuit de beroepsgroep nu wel of niet vervuld zullen worden, er heerste afgelopen najaar wel weer het nodige optimisme over toekomstig architectuurbeleid. De verwachting was dat het nieuwe kabinet in elk geval een volwaardig ministerie voor ruimte zal optuigen. Alleen werd bij dit scenario wel uitgegaan van het idee dat er een regering komt waarin middenpartijen, al dan niet aangevuld met BBB of Nieuw Sociaal Contract, het voortouw hebben. Tot veler verrassing werden de Kamerverkiezingen echter gewonnen door de PVV. Van een partij, die in zijn verkiezingsprogramma stelt geen cent meer in bijvoorbeeld klimaatbeleid of kunst en cultuur wil steken, zou je niet meteen verwachten dat die veel liefde koestert voor architectuur en ruimtelijke ordening. Laat staan dat die zaken een volwaardige plek in het beleid van een door de PVV gedomineerd kabinet krijgen. Wellicht is het een idee om wat politici uit te nodigen voor de veel gewaardeerde tentoonstelling Nederland op de tekentafel in het Nieuwe Instituut, zodat ze kunnen zien wat de waarde is van een visie op de inrichting van ons land.

BNA

Voor volgend jaar is het interessant hoe de BNA zich uit zijn diepe crisis van 2023 zal loodsen. De brancheorganisatie weet zich al jaren uitermate kritisch gevolgd, maar afgelopen jaar sloegen er toch echt wel wat dingen flink uit het lood. Verliep de vorige voorzitterswisseling 2,5 jaar geleden al met de nodige turbulentie, dit jaar werd er na het al eerder aangekondigde vertrek van Jolijn Valk zelfs helemaal geen nieuwe voorzitter benoemd. In plaats daarvan stapte het volledige BNA-bestuur op tijdens een ledenvergadering waarin het architect Ron de Goeij had willen voordragen als nieuwe voorzitter. De brancheorganisatie heeft sinds april ook geen vaste directeur meer, toen Fred Schoorl na meer dan twaalf jaar afscheid nam. Zijn taken worden sindsdien op interim-basis overgenomen door Han de Groot. Vanaf de zomer begon de BNA te werken aan het samenstellen van een vaste nieuwe leiding voor de lange termijn. Er kwam een nieuw bestuur, er is een vacature uitgeschreven voor een nieuwe directeur en komend jaar moet ook weer een voorzitter worden gevonden. Tot die tijd fungeert Jeroen de Willigen als interim-voorzitter.

SoZa

De toekomst van een deel van het structuralistisch erfgoed is ongewis. Vooral de 91-jarige Herman Hertzberger moet met lede ogen aan zien hoe zijn gebouwen ten onder dreigen te gaan, omdat het blijkbaar niet lukt om er een nieuwe bestemming voor te vinden. In Apeldoorn staat het bekendste werk uit zijn oeuvre, het voormalige kantoor van Centraal Beheer, al jaren te verloederen omdat de plannen voor herontwikkeling met woningen maar niet van de grond komen. Met het faillissement van gebouweigenaar Certitudo Capital in 2023 lijkt een oplossing vooralsnog ver weg. Het voormalig ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SoZa) in Den Haag lijkt een nog ongunstiger lot beschoren. In december stemde de Haagse gemeenteraad in met het bestemmingsplan voor vier torens op dezelfde plek, waarmee ze de weg vrij maakte voor sloop van SoZa-complex. Wel nam de raad een motie van de Haagse Stadspartij aan dat het gebouw zo lang mogelijk blijft staan, zodat het huidige tijdelijke gebruik kan worden voortgezet en braakligging wordt voorkomen. Afgelopen zomer vroeg Architectenweb aan verschillende betrokkenen hoe het destijds nog niet genomen besluit tot sloop tot stand is gekomen. CEO van ontwikkelaar VORM Hans Meurs stelde dat uit verschillende onderzoeken bleek dat herontwikkeling van SoZa niet mogelijk is, Hertzberger bestrijdt dit.

Algemene Rekenkamer

Rond de voorgenomen verbouwing van de door Aldo en Hannie van Eyck ontworpen uitbreiding van de Algemene Rekenkamer in Den Haag ontstond in september eveneens ophef. Enkele prominenten uit de architectuurwereld schreven een brief aan de demissionair ministers De Jonge en Dijkgraaf, waarin ze de bewindslieden opriepen om af te zien van het plan. Er zouden te drastische ingrepen zijn voorgesteld, die ten koste gaan van het oorspronkelijke karakter en de waarde van het uit 1997 stammende bouwdeel. Wat de discussie over het gebouw bemoeilijkt, is de geheimhoudingsclausule die voor rijksgebouwen geldt. De plannen zijn niet in te zien en bij de verbouwing betrokken partijen zoals de architecten mogen niet reageren. De briefschrijvers zagen zich daarom genoodzaakt om een publieke discussie te forceren. “Ik vind het gek en kwalijk dat er rondom rijksgebouwen geheimhouding geldt. Dat gebeurt omwille van veiligheid en dat snap ik ook wel, maar bij een rijksgebouw is ook het publieke aspect belangrijk. Hoe zit het bijvoorbeeld met welstandsdiscussies, publieke verantwoordelijkheid en de waarde van architectuur en erfgoed? Veiligheid is ook belangrijk, maar het kan toch niet zo zijn dat hierdoor een publieke discussie onmogelijk wordt gemaakt?”, stelde Dirk van den Heuvel namens de ondertekenaars van de brief. Daarna bleef het overigens stil.