Jaaroverzicht 2022: terugkeer minister van ruimte, oorlog in Oekraïne en een open brief

2022 was het jaar waarin Nederland voor het eerst in twaalf jaar weer een minister voor ruimte had. Die zag zich voor een taai dossier gesteld, met een kluwen van in elkaar grijpende opgaven. Architecten ondervinden steeds meer de gevolgen van de vertragende of stilvallende projecten en lieten dat door middel van een open brief ook weten aan de buitenwereld. Verder werd het jaar – ook voor architecten – gekleurd door de oorlog in Oekraïne.

Letterlijk het eerste nieuwsbericht dat in 2022 op Architectenweb verscheen, was er een over de benoeming van Hugo de Jonge tot minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Twaalf jaar na het verdwijnen van het ministerie van VROM had ons land eindelijk weer een bewindslied voor ruimte. En daar was niet alleen reikhalzend naar uitgekeken, het bleek meer dan noodzakelijk. De M had net zo goed ook weer in de naam van het departement kunnen worden opgenomen; de nieuwe minister werd met verschillende opgaven geconfronteerd die je onder het kopje milieu mag rekenen, al lijkt dat begrip inmiddels achterhaald door termen als stikstof, klimaat en biodiversiteit.

De Jonge heeft gauw gemerkt dat er bepaald geen gespreid bedje voor hem was klaargezet na de turbulente coronajaren op zijn vorige departement Volksgezondheid. Hij kreeg te maken met een veelvoud van opgaven, die veelal in elkaar grepen en mede daardoor een taai dossier vormen. De woningmarkt, het stikstofdossier, de energietransitie, landbouw, natuur; al deze zaken kwamen in de een of andere vorm wel terecht op zijn bordje en bleken vaak onlosmakelijk verbonden te zijn met andere opgaven.

Neem alleen al het feit dat de Raad van State begin november de zogeheten bouwvrijstelling schrapte, waardoor er toch een natuurvergunning aangevraagd moet worden als een bouwproject leidt tot stikstofneerslag in een kwetsbaar natuurgebied. Gevreesd wordt dat dit extra vertraging zal opleveren voor de bouw, waar projecten de laatste jaren toch al moeizamer of zelfs helemaal niet van de grond komen.

100.000 woningen per jaar

De RvS zag ook dat de bouwvrijstelling van belang was voor de hoeveelheid woningen die gebouwd moeten worden en de energietransitie, maar zag vanwege de Europese natuurbeschermingsregels geen andere mogelijkheid dan haar te schrappen. Voor De Jonge was het een van de tegenvallers in zijn ambitie om tot 2030 900.000 nieuwe woningen te bouwen, ofwel 100.0000 per jaar. Twee derde van deze woningen moet ook nog ‘betaalbaar’ zijn (lees: een maximale waarde van 355.000 euro, al vraag je je af of dat met de huidige inflatie en rentestijging op termijn nog een betaalbaar bedrag is). Denk alleen maar aan de almaar stijgende prijzen voor grondstoffen en bouwmaterialen en de niet aflatende schaarste aan personeel. Woningcorporaties hebben al gewaarschuwd dat hun productie van nieuwe woningen dreigt te worden afgeremd door de stijgende bouwkosten. Ontwikkelaars en bouwers kwamen met name in het geweer tegen de voorgestelde regulering van de huurmarkt; dat zorgt er in hun ogen voor dat de nieuwbouwproductie zal stokken of zelfs stilvallen. Neemt niet weg dat De Jonge op de valreep van het jaar de eerste woondeals sloot met Overijssel en Drenthe; in de komende zullen er ook van dit soort overeenkomsten volgen met andere provincies, zegt De Jonge.

Open brief architectenbranche

Het al enige tijd voortdurende probleem van stagnerende en stilvallende bouwprojecten heeft als vanzelfsprekend ook gevolgen voor architecten. Een poos hielden zij zich hier stil over, een reflex die ook optrad bij de economische crisis na 2008 - die zoals bekend desastreuze gevolgen had voor de branche. Deze keer duurde het gelukkig korter dan twee jaar (destijds luidde Broekbakema de noodklok) voordat mensen uit de branche aan de bel trokken over de problemen in de sector. In oktober waarschuwde Maarten Castelijns, architect en partner bij Rijnboutt, in een door meerdere architectenbureaus onderschreven open brief voor een nieuwe leegloop in de branche. De brief kwam geen moment te vroeg, want nu al zijn bureaus bezig om in te krimpen. Wat meer op de achtergrond speelde afgelopen jaar ook de gang van zaken op de werkvloer bij architectenbureaus, met name als het aankomt op werktijden en financiële waardering voor medewerkers van bureaus. Op social media heeft zich een groep onder de naam NAA! (oftewel Netherlands Angry Architects) verzameld die de bureaucultuur ter discussie stelt, via een anonieme Discord-chatgroep en fysieke bijeenkomsten in Rotterdam en Amsterdam.

Mooi Nederland

Zeker vanuit de architectuur was er grote behoefte aan meer ruimtelijke sturing op rijksniveau. De Jonge gaf hier in juli invulling aan door de programma’s NOVEX (Nationale Omgevingsvisie Extra) en Mooi Nederland te lanceren, waarbij het eerste is bedoeld om provincies doelen en instrumenten te geven om ruimtelijke opgaven in specifieke gebieden aan te pakken en het tweede moet helpen om de ‘belevings-, gebruiks- en toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte’ te waarborgen. Verder hield De Jonge lang vast aan het invoeren van de nieuwe Omgevingswet na meerdere keren uitstel, maar ook hij ontkwam na een kritisch rapport over het bijbehorende Digitale Stelsel Omgevingswet (DSO) niet aan nieuwe uitstel, dit keer van 1 januari naar 1 juli 2023. In september bracht de minister een bezoek aan de architectenbranche in Rotterdam en bekeek daar de projecten Little C en Fenix I. Ontwerpers namen ook zelf het initiatief om te laten zien hoe er in de komende tien jaar een miljoen woningen bijgebouwd kunnen worden in Nederland; tijdens de afgelopen IABR waren onder de vlag van het Ministerie van Maak honderd maquettes met ideeën voor duurzame woningbouw te zien.

Prijsvragen voor biobased bouwen

Van rijkswege vielen dit jaar verder vooral de twee prijsvragen voor biobased bouwen in Oirschot en Zwolle op, twee relevante en inspirerende opgaven die veel inzendingen en in het geval van Oirschot ook al een winnaar opleverde. Veel prijsvragen waren er dit jaar overigens niet. Buiten de gebruikelijk prijzen-met-opgaven, zoals de (vierjaarlijkse) Prix de Rome en de Eo Wijersprijs (die om de twee jaar wordt georganiseerd) en de gebruikelijke tenders, viel er weinig meer te noteren dan dat de winnaars van de prijsvragen voor een drijvend havenkantoor in Haarlem en het Waterpaviljoen Seurenheide bekend zijn gemaakt, dat er vijf inzendingen zijn genomineerd voor de Afvalkathedraal in de Haagse Binckhorst en dat er een nieuwe prijs voor de beste mix van werken en wonen in de stad is gelanceerd (inzenden kan nog tot 15 januari).

Oekraïne

Eind februari werd de wereld opgeschrikt door de Russische invasie van Oekraïne, een oorlog die op verschillende niveaus gevolgen heeft voor het Westen. Architectenbureaus die in Rusland actief waren, stopten hun projecten daar. Ook probeerden bureaus gevluchte Oekraïense architecten aan het werk te helpen, terwijl vastgoedbedrijven met initiatieven kwamen om vluchtelingen aan onderdak te helpen. In november werd het Ukraine - the Netherlands Urban Network (UNUN) opgericht, met als doel om Oekraïense ontwerpers te ondersteunen bij de wederopbouw van hun land. Iemand die persoonlijk wordt geraakt door de oorlog, is de in Nederland werkzame Oekraïense architect Lesia Topolnyk. Vlak na de invasie deed ze haar verhaal op Architectenweb. Bijzonder aan Topolnyk is dat de situatie in haar geboorteland ook onderwerp van haar werk is. Zo won ze in 2019 de Nederlandse en internationale editie van Archiprix met een voorstel voor een ‘Un-United Nations’-hoofdkwartier op de door Rusland geannexeerde Krim. Dit jaar werd ze tot winnaar van de Prix de Rome gekozen voor haar inzending No Innocent Landscape, waarbij Hrabove, de plek waar de MH17 in 2014 uit de lucht werd geschoten, centraal staat.

Floriade

2022 was ook het jaar van een jammerlijk mislukte Floriade in Almere. Nu waren de vorige edities in onder meer Venlo al behoorlijk verliesgevend, de Wereldtuinbouwtentoonstelling in Flevoland kreeg ook nog te maken met afhakende deelnemers en zwaar tegenvallende bezoekersaantallen. Waar de organisatie op twee miljoen bezoekers had gerekend, stokte de teller uiteindelijk op een aantal van 693.722. Het financiële verlies bedraagt naar verwachting tussen de vijftig en honderd miljoen euro. De dramatische cijfers hadden deels te maken met de gevolgen van de coronapandemie, waardoor onder meer internationale bezoekers wegbleven en de lokale politiek vooraf twijfelde of de Floriade wel door moest gaan. En door dat laatste kwam het evenement telkens negatief in het nieuws. Qua inhoud was het helemaal niet zo’n slechte editie. Onder het thema ‘Growing Green Cities’ stond de ontwikkeling van een groene en gezonde stad centraal. Ook leverde de Floriade enkele bijzondere nieuwe gebouwen op, die ook een plek krijgen in de op het terrein te ontwikkelen wijk Hortus, zoals The Natural Pavilion, de Aeres Hogeschool en museumpaviljoen M.