Paleis Het Loo – ondergrondse uitbreiding door KAAN Architecten ingepast in barok landschap

Onder het voorplein van Paleis Het Loo is afgelopen jaren een 5.000 m² grote uitbreiding gerealiseerd naar ontwerp van KAAN Architecten. Deze ondergrondse uitbreiding biedt plaats aan een nieuw entreegebied en nieuwe zalen voor tijdelijke tentoonstellingen. Tegelijkertijd is het oude paleis gerestaureerd, en zijn hier en daar steviger ingrepen gedaan.

Het zeventiende-eeuwse paleis is eigenlijk maar een klein deel van een veel groter, barok landschapsontwerp, legt architect Dikkie Scipio van KAAN Architecten uit. Het zichtbare deel van dat landschap bestaat uit drie monumentale lanen die naar het paleis toelopen, een formeel entreeplein aan de voorzijde, een formele siertuin aan de achterzijde, en vervolgens verschillende vijvers en weiden temidden van een groot bos. Het minder zichtbare deel van dat landschap bestaat uit de waterwerken waarmee dit voormalige moeras is drooggelegd en waarmee in de zeventiende eeuw door middel van kilometerslange leidingen een waterdruk opgebouwd werd waarmee fonteinen gecreëerd konden worden.

De symmetrische en grafische compositie van het paleis en het omringende landschap is zo sterk dat KAAN Architecten er niet aan twijfelde om de ondergrondse uitbreiding van het rijksmuseum in te passen in dat schema. Alleen op die manier kon de uitbreiding echt onderdeel worden van het geheel. Van de vijf architectenbureaus die een ontwerp voor de uitbreiding van het museum maakten, was KAAN Architecten de enige die met een symmetrisch ontwerp kwam, vertelt creatief directeur Michel van Maarseveen van Paleis Het Loo. Dat werkte het beste en leverde het Rotterdamse bureau de winst op in de competitie.

De ondergrondse uitbreiding van het museum is georganiseerd langs dezelfde centrale as die het paleis en het omringende landschap structureert. En zoals in het barokke landschapsontwerp de centrale as zelf leeg gelaten wordt en de ruimtes eromheen juist ingevuld zijn, zo is ook de centrale as in de ondergrondse uitbreiding leeg gelaten en liggen de zalen voor tijdelijke tentoonstellingen aan weerszijden hiervan. In die vijf meter hoge zalen is momenteel bijvoorbeeld een expositie

ingericht rond de bouw van de ondergrondse uitbreiding en een expositie van uitvergrote oranjebloesems uit restmateriaal door kunstenaar Linda Nieuwstad.

De centrale as tussen de zalen is passend Grand Foyer genoemd. Het is zowel een plek om van het ene naar het andere te bewegen als een plek voor een moment van rust. De centrale as leidt naar het oude paleis en komt daar uit onder de hoofdingang. Vanaf daar kunnen bezoekers hun weg vervolgen door de gerestaureerde vertrekken van het paleis. Die vertrekken zijn in verschillende perioden ingericht. In nieuwe routes zijn de verschillende tijdlagen nu beter beleefbaar gemaakt, legt Van Maarseveen uit. Daarbij is het nu ook weer mogelijk om het dakterras te bezoeken, zoals de oude bewoners van het paleis ook regelmatig deden.

In de zeventiende eeuw werd er gesproken over binnenkamers en buitenkamers, vertelt Van Maarseveen. Doordat de maatvoering van de ondergrondse uitbreiding ruimer is dan die van het paleis zelf zou je nu kunnen zeggen dat het ondergrondse museum meer bij de buitenkamers hoort dan bij de binnenkamers, iets wat versterkt wordt door de lichtstraten die visuele verbindingen leggen tussen het voorplein en de ondergrondse uitbreiding. Hoe dan ook vormt de ondergrondse uitbreiding voor de bezoekers een nieuw overgangsgebied tussen landschap en paleis.

Geschiedenis

Paleis Het Loo is in 1686 aan de rand van de Veluwe gebouwd als koninklijk jachtverblijf voor koning Willem II en koningin Mary. In eerste instantie stond het hoofdverblijf, het corps de logis, nog los van de zijvleugels. Maar al snel werden extra gebouwdelen gerealiseerd om het geheel met elkaar te verbinden.

In de loop van de eeuwen is het barokke paleis en het landschap eromheen verschillende malen verbouwd. Zo heeft Napoleon aan het hoofdverblijf nog een verdieping laten toevoegen en kreeg het in de 19e en 20e eeuw enkele aanbouwen. De bakstenen gevels verdwenen onder een witte pleisterlaag. Ook verdween het formele ‘Franse’ landschapsontwerp voor een deel ten faveure van een informeler ‘Engels’ landschapsontwerp.

Het paleis is uiteindelijk tot 1975 bewoond door prinses Margriet en Pieter van Vollenhoven. Het is toen van 1977 tot 1984 gerestaureerd. Daarbij zijn de recente aanbouwen verwijderd, is de witte pleisterlaag weer verwijderd, en is het landschap teruggebracht in zijn originele vorm. Later bleek dat bij die restauratie veel asbest was toegepast. Dat was nu de aanleiding om het paleis te verbouwen, vertelt Van Maarseveen. Uiteindelijk is maar liefst 4.500 m² asbest verwijderd. Maar net zo belangrijk was dat het paleis op zijn drukste dagen meer dan 3.500 bezoekers trok, maar daar niet op ingericht was. Met de nu voltooide uitbreiding moet het museum met gemak 5.000 bezoekers per dag kunnen ontvangen, vertelt zakelijk directeur Pien Harms van Paleis Het Loo.

Waterspiegel

Het voorplein van het paleis was voorheen voorzien van een rond grasvlak dat in vieren verdeeld was. Het centrale punt op het plein was een fontein met watergoot voor paarden. In het ontwerp van KAAN Architecten is het grasvlak vervangen door een waterspiegel met grofweg dezelfde vorm. Het centrale punt op het plein is nog altijd een fontein, maar deze is nu bovenop een glanzend ovaal volume geplaatst.

Met zijn reflecties geeft de waterspiegel het oude paleis letterlijk meer glans. Maar hoewel subtiel geeft die waterspiegel ook aan dat eronder iets nieuws gerealiseerd is. Bezoekers die naar de waterspiegel toelopen kunnen er de lichtstraten in onderscheiden van de ondergrondse uitbreiding en alvast naar binnen kijken. De waterspiegel bestaat uit maar enkele centimeters water. In de zomer kunnen kinderen erin pootjebaden.

Voor de ondergrondse uitbreiding is het voorplein, dat bassecour genoemd wordt, bijna geheel ontgraven. Daarbij is eerst een provisorische betonnen bak gemaakt om de bouwput leeg te kunnen pompen. In de expositie rond de bouw van de uitbreiding wordt benoemd dat hierbij zo’n 4.000 m³ onderwaterbeton is gebruikt. Daar overheen is vervolgens de permanente, waterdichte betonnen bak gemaakt. Dus nog veel meer beton. Om die enorme bak niet omhoog te laten komen, is die in de grond verankerd.

Om het monumentale beeld van het oude paleis aan het voorplein te kunnen behouden, heeft KAAN Architecten ervoor gekozen de toegangen tot de ondergrondse uitbreiding niet in het midden van het plein te plaatsen, maar die in de zijvleugels op te nemen. Die entrees zijn subtiel gemarkeerd met nieuwe, hoge natuurstenen vlakken die binnen de architectuur van het paleis passen. Een grote O of W erop geeft aan of het om de entree in de oost- of westvleugel van het paleis gaat.

Entreegebied

Vanuit die entrees – je kunt als bezoeker kiezen welke je neemt – loop je eigenlijk iets terug naar wat KAAN Architecten de hoekpaviljoens noemt. Hier zijn de verdiepingen uit gehaald, zodat hier volop daglicht binnenvalt. ‘s Avonds zullen deze hoekpaviljoens als lantaarns oplichten, vertelt Scipio.

Vanuit deze hoekpaviljoens leiden brede, natuurstenen trappen naar beneden naar het entreegebied van het museum. Centraal in deze ruimte staat een lange informatiebalie waar ook kaartjes gekocht kunnen worden. Hier tegenover is aan de ene kant de garderobe te vinden, en aan de andere kant de winkel en de toiletten.

Vanaf het entreegebied loop je een kleine trap af naar de eerder omschreven Grand Foyer die door de lichtstraten onder de waterspiegel boven baadt in het daglicht. Scipio is daar uiteindelijk het meest trots op. Dat het gelukt is om zoveel daglicht binnen te brengen. Daglicht dat door de kabbeling van het water ook een beetje beweegt. “Door al dat daglicht voelt deze ruimte niet aan als een ondergrondse ruimte”, stelt Scipio.

Windroos

Halverwege de Grand Foyer is op de vloer een windroos te vinden. Hier sta je precies onder de fontein op het plein boven. Om dit punt extra te markeren is in het plafond precies op deze plek een vouw gemaakt. Het geeft een gelaagdheid aan het ontwerp, licht Scipio toe.

Hetzelfde geldt voor de uitwerking van de notenhouten deuren van de tentoonstellingszalen. Deze zijn voorzien van een motief dat gelezen kan worden als een verzameling van oranjebloesem-bladeren (als enkele vormen bezien), als vlinders (als paren bezien) of als bloemen (als viertallen bezien). Hoe je de vormen ook leest, het is altijd een verwijzing naar het landschap buiten. Scipio benadrukt dat dergelijke motieven ook in het oude paleis terug te vinden zijn.

De deuren van de tentoonstellingszalen zijn trouwens ook gewoon heel praktisch. Ze maken het mogelijk om een enkele zaal tijdelijk af te sluiten – wanneer daar een nieuwe tentoonstelling wordt opgebouwd – terwijl de andere zalen gewoon toegankelijk blijven.

De windroos halverwege de Grand Foyer heeft ook de betekenis van dat het een keuzemoment is. Vanaf hier kunnen de verschillende tentoonstellingszalen bezocht worden, kan doorgelopen worden naar het hoofdverblijf van het paleis, maar kan ook doorgestoken worden naar de oostvleugel. Een dubbele trap leidt van onderen die vleugel in, die plaatselijk ontdaan is van niet-monumentale verdiepingsvloeren en waar een permanente tentoonstelling te zien is over de Oranjes naar ontwerp van Kossman.dejong.

Aan de andere kant van het oude paleis, in de westvleugel, is nog een museum voor kinderen te vinden (Juniorpaleis) en is de ruimte voor de oude balzaal getransformeerd tot restaurant. Vanwege de minder monumentale waarde van dit deel kon KAAN Architecten ook hier de verdiepingsvloer eruit halen, om zo echt een hoge ruimte te maken, en kon met nieuwe ramen meer daglicht binnengehaald worden. Het interieur van het restaurant is ontworpen door Studio Linse.

Met hier en daar stevige ingrepen heeft KAAN Architecten het oude paleis getransformeerd van een opengestelde koninklijke residentie tot een volwassen museum waar het publiek nu echt welkom geheten wordt. Door voort te bouwen op het barokke totaalontwerp van het oude paleis en het omringende landschap heeft KAAN Architecten de ondergrondse uitbreiding een vanzelfsprekende plek kunnen geven in het geheel. Het interessante daarbij is dat – als je de ondergrondse uitbreiding als het nieuwe hart van het museum ziet – het paleis zelf veel meer dan voorheen een collectiestuk is geworden. Van Maarseveen noemt het oude paleis daarom ook ‘hun grootste collectiestuk’. Je zou ook kunnen zeggen dat de ondergrondse uitbreiding het paleis op een voetstuk zet, voegt Harms toe. Kortom, met de uitbreiding door KAAN Architecten is het oude paleis zelf definitief een museumstuk geworden.