Sesc Pompeia

Edificio Copan

Ibirapuera Park

Latin America Memorial

Latin America Memorial – interieur bibliotheek

MASP aan Paulista Avenue

Paulista Avenue

Pinacoteca

Architectuurfaculteit Universiteit van São Paulo

Verslag van Architectenreis 2017: São Paulo

14 november 2017, 14:08

In de eerste week van november reisde Architectenweb met een groep van veertig architecten en negen leveranciers in de bouw een week lang door Brazilië. De eerste stad die we tijdens deze reis bezochten was São Paulo.

Bovenop woongebouw Copan in de oude binnenstad van São Paulo, op 140 meter hoogte, krijg je een goed beeld van de omvang van de stad die samen met zijn omliggende regio de economische motor voor Brazilië vormt. Zover het oog reikt zijn torens te zien, allemaal zo’n 60 tot 120 meter hoog. Vooral woontorens, maar ook kantoortorens en hier en daar een hotel. Bij Paulista Avenue, dat op een kam in het landschap ligt, zijn de torens allemaal getooid met hoge antennes – dat is het hoogste punt van de stad.

Begonnen als handelsplaats voor de koffie die in de regio verbouwd wordt, telt de metropolitane regio van São Paulo nu officieel zo’n 22 miljoen inwoners, in werkelijkheid zijn het er waarschijnlijk meer. Enkele villa’s in Spaans-koloniale stijl in de oudere delen van de stad verraden hoe snel São Paulo zich in de tweede helft van de twintigste eeuw heeft ontwikkeld. Echt gecontroleerd ging dat niet. “Het is net een goedkope supermarkt: alles stad lukraak naast elkaar”, constateert een van de meereizende architecten.

Druk autoverkeer: er onderdoor of er overheen?
In São Paulo rijden niet eens zoveel meer auto’s rond dan in Nederland (9 miljoen tegen 8 miljoen), maar de vertraging binnen en buiten de spits is toch niet te vergelijken met die hier. Ondanks de maatregel die het automobilisten één dag in de week verbiedt om in hun auto te stappen. De capaciteit van de infrastructuur is gewoon onvoldoende. Door de snelle groei van de stad, mist er ook een heldere hiërarchie van wegen. Er zijn snelwegen en buurtwegen, er zit niets tussenin. Echt ruimte voor verbreding van de wegen is er ondertussen ook al jaren niet meer.

Een stad met een dichtheid als die van São Paulo leent zich natuurlijk uitstekend voor hoogwaardig openbaar vervoer. De gemeente investeert ondertussen ook flink in zijn metronetwerk, maar mede door de corruptie vordert de bouw traag en heeft de stad op dit moment nog altijd slechts twee korte metrolijnen. Het meeste openbaar vervoer gaat via bussen, die op steeds meer plekken in de stad een eigen baan hebben. De vele rijken in de stad hebben ondertussen hun eigen oplossing gevonden: er gewoon overheen vliegen met de helikopter. De 420 helikopters in de stad voeren door de week zo’n 2.000 vluchten per dag uit. Geen stad in de wereld kent zoveel helikopterverkeer.

Toch groener dan je denkt
Als je de stad van boven bekijkt, lijkt het een echte concrete jungle. Maar als je door de stad beweegt, blijkt dit gelukkig niet helemaal het geval. Het tropische klimaat van Brazilië zorgt ervoor dat daar waar het groen de kans krijgt, die uitbundig groeit. Tussen de torens en villa’s – andere typologieën kent de stad eigenlijk niet – zijn allerlei kleine parkjes te vinden. En de nieuwe burgemeester voorziet de snelwegen nu ook van groenwanden.

Het grootste park van São Paulo is het Ibirapuera Park, waar zich op op mooie dagen een file vormt voor de parkeerplaats. In het park heeft architect Oscar Niemeyer een verzameling van architectonische objecten ontworpen die via een langgerekt overdekt plein met elkaar verbonden zijn: beursgebouw, museum, kunsthal en theater. Die laatste heeft achter zijn podium een grote roldeur, zodat er vanaf het podium ook opgetreden kan worden voor iedereen in het park.

Ensembles door Oscar Niemeyer
Wat betreft de architectuur die we tijdens de Architectenreis 2017 bekeken hebben, kan onderscheid gemaakt worden tussen verschillende stromingen, waarvan het sculpturale modernisme (o.a. Oscar Niemeyer, Lucio Costa) en het geëngageerde brutalisme (o.a. Lina Bo Bardi, Paulo Mendez de Rocha) de belangrijkste zijn. Vooral van die tweede stroming, die ook wel de Paulista School genoemd wordt omdat die in São Paulo is ontstaan, zijn in in enkele indrukwekkende voorbeelden te vinden.

Dat neemt niet weg dat niet ook Niemeyer verschillende van zijn belangrijkste werken in São Paulo heeft gerealiseerd. Naast de verschillende gebouwen in het Ibirapuera Park is het enorme, slingerende woongebouw Copan zijn bekendste werk hier. Het woongebouw bevat 1.160 appartementen van zo’n 30 vierkante meter en is nog altijd zeer populair onder zijn bewoners. Het onderhoud kan wel beter: de mozaïektegeltjes, waarmee het gebouw is bekleed, laten steeds vaker los. Een net over de gevel moet nu voorkomen dat voetgangers beneden die tegeltjes op hun hoofd krijgen. Men is het er echter nog niet over eens wie de renovatie gaat betalen.

Ook indrukwekkend is het Latin America Memorial: een verzameling van sculpturale gebouwen ter viering van de Latijns-Amerikaanse samenwerking en allemaal ontworpen door Niemeyer. De gebouwen staan verspreid over een enorme betonnen vlakte, de doorgaande weg die het gebied doorkruist wordt met een sierlijke brug geslecht. Tijdens ons bezoek bleek hoe functioneel die betonnen vlakte is wanneer je er een Latijns-Amerikaans voedselfestival op organiseert. Dan is het gewoon een enorm plein met enkele, ook nog af en toe opgetilde, gebouwen erop.

MASP en Sesc Pompeia
Wie meer over werkelijk publieke ruimtes wil leren, zou zeker eens Brazilië moeten bezoeken. Iedere zondag zijn in de grote steden de hoofdstraten autovrij en trekt iedereen – van jong tot oud, arm en rijk – erop uit om er te flaneren, te fietsen, wat te eten, te dansen, je kunt het zo gek niet bedenken. De Paulista Avenue is voor São Paulo wat de Coolsingel voor Rotterdam is. Tijdens de autoloze zondagen transformeert die straat tot een levendig, zeer uitgerekt plein. Kunnen we zoiets in Nederland ook niet invoeren?

Aan de Paulista Avenue staat ook het belangrijkste museum rond moderne kunst van de stad: MASP. Voorafgaand aan de bouw ervan eiste de verkoper van de grond, dat het uitzicht vanaf de straat op het groen erachter behouden zou blijven. Deze eis zette architect Lina Bo Bardi ertoe aan om de ene helft van het museum ondergronds te leggen en de andere helft op te tillen. Op die manier bleef het straatniveau nagenoeg vrij en ontstond een van de levendigste pleinen van de stad. Bovenin het museum hangen de kunstwerken aan glazen wanden, zodat relaties tussen de verschillende kunstwerken te ontdekken zijn, en de sporen aan de achterzijde van de werken zichtbaar zijn.

Misschien wel het belangrijkste werk uit het oeuvre van Bo Bardi is verderop in de stad te vinden: Sesc Pompeia. Een voormalige vatenfabriek is naar haar ontwerp stap voor stap getransformeerd tot cultureel centrum. Voortbouwend op de architectuur van de industriële hallen ontwierp Bo Bardi hier ook een dubbele betonnen toren met sportzalen. In de ene toren zijn de sportvelden bovenop elkaar gestapeld, in de toren ernaast zijn de kleedkamers ondergebracht. Spectaculaire betonnen loopbruggen verbinden beide torens.

Nieuw zakencentrum en universiteitscampus
Ten westen van de bestaande binnenstedelijke gebieden, langs de Pinheiros rivier, wordt momenteel aan een nieuw zakencentrum gebouwd met ook veel nieuwe woontorens in de wijken eromheen. De ontwikkeling van dit gebied komt uit de koker van projectontwikkelaars en wordt nauwelijks begeleid door de lokale overheid. De bestaande snelweg langs de rivier wordt niet uitgebreid, geïnvesteerd in openbaar vervoersverbindingen wordt er ook niet. De glazen gebouwen zien er indrukwekkend uit, maar wat gebeurt er als het verkeer hier straks helemaal muurvast staat? Verhuizen alle bedrijven dan weer naar het volgende gebied ‘in opkomst’, waar hetzelfde proces zich zal herhalen?

Aan de andere kant van de rivier ligt de enorme campus van de Universiteit van São Paulo (USP). Hier bezochten we met het reisgezelschap de architectuurfaculteit naar ontwerp van architect Villanova Artigas. Het is een gebouw waarvan de driedimensionale ruimtelijkheid zich eigenlijk niet in foto’s laat vangen. De faculteit is onderin georganiseerd rond een hof, maar transformeert zich naar boven toe tot een volkomen open atelier onder een lichtdoorlatend dak. De manier waarop de ruimtes onderling met elkaar verbonden zijn, de verhoudingen, dit is architectuur in optima forma.

De Architectenreis 2017 werd georganiseerd door Architectenweb in samenwerking met Rientjes & Partners en werd mede mogelijk gemaakt door Reynaers, Desso, Schindler, AGC Glass, Rockfon, Daikin, Renson, Limburgia en Strikolith.

Trefwoorden

lina bo bardi architectenreis 2017 são paulo architectenweb oscar niemeyer

1	Eerste grootschalige houten woongebouw van Rotterdam opgeleverd dinsdag, 13 mei
2	Office Winhov en Office Haratori herinterpreteren wederopbouw in ontwerp woontoren Opportuna woensdag, 14 mei
3	Fenix, kunstmuseum over migratie, opent zijn deuren donderdag, 15 mei
4	Nudus en Sweco Architects presenteren stedenbouwkundig ontwerp voor mogelijke nieuwe campus ASML vrijdag, 16 mei
5	Parametrisch ontworpen lattengevel golft rond Wolder Huus voor Sport en Cultuur maandag, 12 mei

Gerelateerde nieuwsberichten

Buitendijkse nieuwbouw Alluance Group opgetild voor beter uitzicht

4 september 2020

Verslag van Architectenreis 2019: Tokyo

22 november 2019

UNStudio presenteert opgeleverd woningbouwproject in São Paulo

27 september 2024

Fotoexpositie: Oscar Niemeyer en de geesten van het modernisme

11 januari 2024

Verslag van Architectenreis 2017: Brasilia

15 november 2017

Braziliaanse universiteitsgebouwen KAAN Architecten klaar

12 juni 2018

Woon-werkverkeer kost bewoners São Paulo gemiddeld drie uur per dag

24 november 2017

Verslag van Architectenreis 2017: Rio de Janeiro

16 november 2017

Verslag van Architectenreis 2015: Shenzhen

19 november 2015

Verslag van Architectenreis 2015: Guangzhou

18 november 2015

Verslag van Architectenreis 2017: Brasilia

15 november 2017

Verslag van Architectenreis 2015: Hong Kong

17 november 2015

Verslag van Architectenreis 2017: Rio de Janeiro

16 november 2017

Grote uitkragingen voor nieuwbouw Alluance Group in Genemuiden

4 april 2019

Omvangrijke expositie meubels van Lina Bo Bardi in Design Museum Gent

4 september 2019

Verslag van Architectenreis 2019: Kyoto

21 november 2019

De kunst van het tentoonstellen in Het Nieuwe Instituut

2 oktober 2020

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Nudus en Sweco Architects presenteren stedenbouwkundig ontwerp voor mogelijke nieuwe campus ASML

16 mei, 2:00

ASML, gemeente Eindhoven, Nudus en Sweco Architects hebben het Voorlopig Ontwerp Stedenbouwkundig Plan gepresenteerd voor een mogelijke uitbreiding van ASML aan de noordzijde van de Brainport Industries Campus.

Antonia Schreiber wint Kazerne Design Award 2025 met circulair pleistermateriaal

15 mei, 12:15

Wat als koeienmest geen probleem is, maar een waardevolle grondstof? Ontwerper Antonia Vincenza Schreiber zette die gedachte om in een concreet project en is nu met ‘Local Shit’ aangewezen als winnaar van de Kazerne Design Award 2025.

Nai010 presenteert architectuurgids Gebouwen door Vrouwen in Rotterdam

15 mei, 11:31

Op zaterdag 7 juni wordt de architectuurgids Gebouwen door Vrouwen: Rotterdam gepresenteerd. In het boek zijn vijftig Rotterdamse gebouwen te zien die door vrouwen zijn ontworpen, of waar ze een flinke bijdrage aan hebben geleverd.

AFFR biedt voorpremière van film Universal Language tijdens Rotterdam Architectuur Maand

15 mei, 10:15

In de film staat de Canadese stad Winnepeg centraal, maar dan in een setting dat Perzisch naast Frans de dominante taal van Canada is.

Ministerie onderzoekt oorzaak van daling nieuwbouwvergunningen

15 mei, 1:29

Het CBS meldde donderdag dat het aantal nieuwbouwvergunningen begin dit jaar met 3500 is gedaald tot 12.500 ten opzichte van het eerste kwartaal van 2024.

PBL: klimaatplannen Hermans onvoldoende voor klimaatneutraal 2050

15 mei, 10:04

Dat constateert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in een zogenoemd position paper over het klimaatbeleid dat eind april is aangekondigd.

MOB erkent noodzaak Binnenhofrenovatie, maar hekelt geitenpaadjes

14 mei, 5:51

De milieuorganisatie is echter klaar met “geitenpaadjes” die de overheid volgens haar gebruikt om onder de eigen stikstofregels uit te komen.

Aantal vergunningen voor tijdelijke woningen weer fors gestegen

14 mei, 9:39

Om het woningtekort tegen te gaan komen er in Nederland steeds meer tijdelijke huizen bij. Vorig jaar is voor 6.166 van deze woningen een vergunning verstrekt, meldt het CBS.