Wat valt er te leren van Ministerie van Maak?

In een grote loods, gelegen naast de voormalige gashouder in M4H in Rotterdam, tonen momenteel honderd ontwerpteams in allemaal even grote maquettes hun ideeën over hoe we in Nederland in de komende tien jaar een miljoen extra woningen kunnen realiseren. Over de verschillende ontwerpen wordt duidelijk hoe deze opgave op een duurzame manier ingevuld kan worden. Er wordt echter ook zichtbaar dat een kort ontwerpproces ook te kort kan zijn.

Positioneer 10.000 woningen op een vooraf geselecteerde locatie van twee bij twee kilometer en presenteer jullie visie in een maquette van één bij één meter op de biënnale. Dat was de opgave die de honderd geselecteerde ontwerpteams meekregen. Met elkaar komt dat uit op de miljoen woningen die vanuit het Rijk wenselijk geacht worden dat we die in de komende tien jaar in Nederland realiseren.

Bij de gestelde opgave is bewust gekozen voor een schaal tússen die van de provincie en die van het ensemble van gebouwen in. Dus tussen een veel algemenere visie en het architectonische project in. Op die manier hopen de initiatiefnemers van Ministerie van Maak – ZUS, MANN en IABR – de kracht van ontwerp te tonen in de lokale en bovenregionale politiek, en de discussie te openen over hoe al die woningen op een passende manier gerealiseerd kunnen worden.

In een artikel als dit is het helaas niet mogelijk om alle honderd ontwerpen te bespreken. Wel is het mogelijk om enkele ‘lijnen’ naar voren te halen – groeperingen te maken van ontwerpen die qua thematiek op elkaar aanhaken.

Beter benutten van bestaande bebouwing

Er is nog zoveel bebouwing die leegstaat of niet optimaal benut wordt… daar zou een groot deel van de woningbouwopgave mee ingevuld kunnen worden, denken bijvoorbeeld MVRDV en MLA+. In Nederland wonen we relatief ruim. Valt er niet veel te winnen als het eenvoudiger wordt om woonruimte te delen of te splitsen?

Verdichten van bestaande stedelijke gebieden

Bestaande stedelijke gebieden bieden nog enorm veel ruimte voor verdichting, tonen bijna alle visies. Zo laat Cityförster zien hoe een deel van de binnenstad van Arnhem verdicht kan worden en laat Shift zien hoe een deel van Rotterdam Alexander verdicht kan worden. In veel ontwerpen wordt gekozen voor verdichting in hoge dichtheid, met hybride stadsblokken. Maar hier en daar is de dichtheid ook lager, zoals in de visie van Bedaux de Brouwer Architecten voor Hilvarenbeek.

Een aantal ontwerpteams stelt ook voor om aan bestaande bedrijventerreinen als het ware een tweede maaiveld toe te voegen met ruimte voor woningbouw. Een andere, kostbaardere, denkrichting is het overkluizen van bestaande infrastructuur. Dit wordt voorgesteld op verschillende locaties rond Amsterdam, maar Faro Architecten ziet dit ook voor zich bij de westelijke aanlanding van de Afsluitdijk. Bovenop die overkluizing is dan ruimte voor nieuwe woonlandschappen.

De realisatie van nieuwe stedelijke gebieden combineren met de realisatie van nieuwe natuur

Als je dan buiten de bestaande stedelijke gebieden bouwt, laat de realisatie van nieuwe woningen dan samengaan met de versterking van natuur en de verduurzaming van de agrarische sector. Dat is de boodschap van een aantal ontwerpteams die zich over meer perifere gebieden boog.

Ziegler Branderhorst ziet voor zich dat bij Zutphen de rivier de IJssel meer ruimte krijgt en dat het coulissenlandschap aan de overzijde van de rivier versterkt wordt, voordat daar ruimte gemaakt wordt voor extra woningbouw. Flux ziet voor zich dat de versterking van bestaand bos bij Lelystad gecombineerd kan worden door compacte clusters van woningbouw daarin. Van Bergen Kolpa Architecten ziet iets vergelijkbaars voor zich, maar stelt ook voor om de agrarische sector te herdefiniëren. Kan het platteland niet veel fijnmaziger ingericht worden, meer zoals dat vroeger was, met ruimte voor kleinschaliger en duurzamer verbouwen van voedsel, en met ruimte voor collectief wonen in dat landschap?

Op het water en buitendijks is ook ruimte

Verschillende ontwerpteams hebben een ontwerp gemaakt voor drijvende stedelijke gebieden. Zo stelt PosadMaxwan voor om een drijvende buurt voor de kust van Almere te realiseren, aan de toekomstige metrolijn richting Amsterdam. Studio Nauta stelt voor om de lintbebouwing in het Noord-Hollandse landschap door te trekken het water in.

Een team met onder andere KRFT stelt voor om meer ruimte te maken voor onze rivieren en die extra waterbekkens deels te bebouwen met drijvende woonblokken. Patina Architecten stelt daarbij nog voor om buitendijks, in het zuiden van Dordrecht, een stedelijke gebied op palen te realiseren, wat een fascinerende maquette oplevert.

Helemaal nieuwe steden

Waarom bouwen we op strategische plekken, rond een nieuw OV-knooppunt, niet ook helemaal nieuwe steden? Wanneer goed ontworpen kan een dergelijke stad een binnenstedelijk woonmilieu hebben, dus met een hoge dichtheid. Team Maaksimaal ziet een dergelijke stad voor zich op een verzameling eilanden in de Haarlemmermeerpolder, team Collage City in Zeeland en team New World Architecture in de Marker Wadden.

Te korte ontwerpprocessen?

Ieder ontwerpteam kreeg van de organisatie achter Ministerie van Maak een bouwpakket waarmee in korte tijd een visie ontwikkeld en meteen ook gepresenteerd kon worden. In de handleiding bij het bouwpakket werd gesuggereerd dat met het bouwpakket ontworpen kon worden. Een logische suggestie, aangezien de ontwerpteams geen vergoeding voor hun inspanningen ontvingen en ze er (mede als gevolg daarvan) weinig tijd aan konden besteden. Uit de tentoonstelling blijkt dat een deel van de ontwerpteams hier ook goed mee uit te voeten konden, maar blijkt ook dat een deel van de ontwerpteams hier minder goed in is geslaagd.

Het werken vanuit een maquette heeft als risico dat vanuit vogelvluchtperspectief een prachtig stedelijk gebied ontworpen wordt en dat de schaalniveaus eronder onvoldoende uitgewerkt worden. Het geschetste stedelijke landschap is dan op het eerste gezicht heel aantrekkelijk, maar blijkt bij nadere inspectie te weinig rekening te houden met de menselijke beleving ervan, en de economische en culturele realiteit. Wat krijg je dan? Stedelijke wanden van kilometers lang, gezochte variatie in de vorm van de bouwblokken, eenzame megastructuren in het landschap, grids van hoogbouw, stevige verdichting op de meest afgelegen plekken… bij een aantal maquettes is het alsof we opnieuw voor de wederopbouw staan. Dat is jammer, want ondergraaft het doel om hier juist de kracht van ontwerp te laten zien.

Al met al is Ministerie van Maak een interessant experiment dat zeker een bezoek waard is. De presentatie door middel van al die maquettes is geslaagd, hoewel door het ontbreken van geschreven toelichtingen voor het algemene publiek misschien wel hoogdrempelig. En de zichtbare beperkingen van de gekozen werkmethode benadrukken weer eens dat voor een echt goede visie er integraal gewerkt moet worden, en dat een vergoeding en tijd de basis vormen voor een doorwrocht ontwerpproces.

De tentoonstelling Ministerie van Maak is net als de hoofdtentoonstelling van de IABR, It’s About Time, tot en met 13 november 2022 te bezoeken in Ferro in M4H in Rotterdam. De twee tentoonstellingen zijn van donderdag tot en met zondag van 12:00u tot 19:00u te bezoeken. Zie voor meer informatie de website van de biënnale.