Het voormalig ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SoZa) in Den Haag staat op de rand van sloop. Als de Haagse gemeenteraad akkoord gaat met de plannen van ontwikkelaar VORM, maakt het door Herman Hertzberger ontworpen gebouw plaats voor nieuwe torens met onder meer 1.145 woningen. Architectenweb was benieuwd waarom het pand, dat tot een belangrijk en kwetsbaar deel van Hertzbergers oeuvre behoort, tegen de vlakte moet. We spraken erover met enkele betrokkenen, onder wie Hertzberger zelf en Hans Meurs, de CEO van VORM. “Er is in Den Haag geen plek te vinden waarover zo zorgvuldig is nagedacht als over SoZa.”

“Het voelt alsof er een kind van me wordt vermoord”, zegt Hertzberger op het kantoor van het door hem opgerichte bureau AHH. “Met mijn eigen kinderen gaat het goed, mijn gebouwen vergaat het minder. Bij Centraal Beheer in Apeldoorn gaat het de verkeerde kant op, al verwacht ik niet dat ze dat gaan slopen. De Drie Hoven, een bejaardencomplex in Amsterdam waarin nota bene oplossingen voor actuele problemen als eenzaamheid zijn geboden, hebben ze wel gewoon gesloopt. Met SoZa dreigt er opnieuw een maatschappelijk interessant gebouw van mij verloren te gaan. Ik sta erbij te kijken, maar ik vind het niet leuk.”

Het uit 1990 stammende SoZa geniet geen monumentenstatus en wordt evenmin als Hertzbergers belangrijkste gebouw gezien. Wel behoort het tot een cruciaal deel van zijn oeuvre. Het ontwerp is gemaakt in Hertzbergers structuralistische periode, een wereldwijd geroemde architectuurstijl die ook nog eens van exclusief Nederlandse signatuur is (alleen in Japan bestaat met het metabolisme een verre verwant). Daarbij is SoZa naast het vernieuwende en invloedrijke Centraal Beheer (1972) het enige structuralistische kantoorgebouw van Hertzbergers hand. Doen we er verstandig aan om zo’n gebouw voor eeuwig te laten verdwijnen?

Hertzberger kijkt wat genuanceerder naar de zaken. De inmiddels 91-jarige architect zou graag zien dat in elk geval een deel van het pand blijft staan, maar het hoeft van hem niet in de oorspronkelijke vorm behouden te blijven. “Ik denk dat Herman de meest bereidwillige architect is als het gaat om herbestemmen”, vertelt architect Dafne Wiegers, die samen met Laurens Jan ten Kate leiding geeft aan AHH. “Hij zegt nooit: ik wil dat alles blijft zoals het is. Het gaat erom dat de structuur behouden blijft, dan kun je de invulling veranderen.” Hertzberger vult aan: “Er zijn architecten die naar de rechter stappen om een aangepaste zonwering, maar ik zie gebouwen niet als kunstwerken die intact moeten blijven. Ik heb ze juist zo ontworpen dat ze in de toekomst andere functies kunnen herbergen, dat hebben we in studies ook aangetoond.”

Litoro

SoZa kwam in 2015 leeg te staan nadat het ministerie vertrok naar een ander pand in het centrum van Den Haag. Een jaar later verkocht het Rijksvastgoedbedrijf het gebouw van Hertzberger voor 23 miljoen euro aan Litoro Investments. Tim de Boer, architectuurcriticus en fractievertegenwoordiger van de Haagse Stadspartij, heeft de ontwikkelingen rond SoZa nauwgezet gevolgd. Ook ondernam hij actie, aangezien Litoro een grote onbekende was in de bouwwereld. “Litoro was een vage partij die helemaal geen ervaring had met bouwen. Er zat een hoteleigenaar in, een conceptontwikkelaar en een Zwitsers bedrijf waarvan ik de achtergrond ben vergeten. Ze boden verreweg het hoogste bedrag van alle partijen, de anderen kwamen maar tot ongeveer de helft van hun bod. Litoro was de enige van alle mededingers die SoZa wilde slopen en er nieuwe gebouwen neerzetten, de andere gingen uit van herontwikkeling. Dat laatste wilde de gemeente Den Haag destijds ook.”

Hoewel het Rijksvastgoedbedrijf het bod accepteerde, stuitte Litoro op de gemeentelijke onwil om het gebouw te slopen. De investeringsmaatschappij verdween daardoor al snel van het toneel. Het bedrijf betrok in eerste instantie MRP Development bij het project, later nam deze ontwikkelaar de aandelen samen met VORM Ontwikkeling over. Herontwikkeling vormde destijds het uitgangspunt, bevestigt Meurs. Er zijn tussen 2016 en 2018 verschillende onderzoeken naar de mogelijkheden tot herontwikkeling uitgevoerd, in samenwerking met Hertzberger en AHH (de oprichter van het bureau is er sinds 2015 geen directeur meer, maar fungeert nog wel als adviseur) en betrokken partijen als de gemeente Den Haag. De lezingen van Hertzberger en AHH enerzijds en VORM aan de andere kant over de resultaten van de studies lopen uiteen. Volgens de architecten is herontwikkeling van SoZa heel goed mogelijk, ook in combinatie met nieuwbouw. Meurs bestrijdt dit.

“Herontwikkeling was vanaf het begin ook ons doel, want we vonden het een goed gebouw op een goede plek, maar keer op keer bleek dat het niet kan”, zegt de CEO van VORM. “We hebben enorm veel tijd, geld en energie in de onderzoeken naar herontwikkeling gestoken, telkens was de uitkomst dat het niet gaat lukken. Daarbij spelen ontzettend veel factoren een rol, maar de belangrijkste zijn de omvang van het programma en de stedenbouwkundige uitgangspunten. Er moet voor 120.000 vierkante meter aan woningen, kantoren, horeca, voorzieningen voor de buurt en het naastgelegen OV-knooppunt, een parkeergarage en andere functies worden gerealiseerd. Verder zijn onder meer een nieuw plein, routes door het gebied en veel groen vereist. Dat past binnen geen enkel plan voor behoud van het gebouw, zowel in financieel als ruimtelijk opzicht. We hebben echt alles onderzocht en serieuze gesprekken gevoerd met Herzberger en AHH, maar we krijgen het niet voor elkaar.”

Externe partijen

Naast eigen onderzoeken heeft VORM ook externe partijen aan het werk gezet met studies naar een mogelijke herontwikkeling. Zo mochten drie architectenbureaus een stedenbouwkundig plan maken voor de SoZa-kavel, met behoud van het gebouw, maar de gemeente keurde het geselecteerde plan van Architecten van Mourik af omdat ze niet tevreden was over de stedenbouwkundig inpassing. Als een soort van laatste redmiddel werkte Team V Architectuur in 2018 een aantal varianten voor een mogelijke combinatie van gedeeltelijke sloop en nieuwbouw uit, maar die bleken volgens VORM alle economisch niet haalbaar. In een memo aan de gemeente (2019) stelt VORM dat Hertzberger heeft aangegeven zich neer te leggen bij sloop als het onderzoek van Team V ‘in economische zin’ negatief zou uitpakken, Hertzberger en AHH ontkennen dit. “Ik heb het nog even nagevraagd bij Laurens Jan, want die is bij alle gesprekken met Herman geweest”, zegt Wiegers, “Hij weet dat Hertzberger nooit heeft ingestemd met sloop. We zijn er ook niet van op de hoogte gesteld dat Rijnboutt een plan zou maken voor sloop-nieuwbouw, dat vernamen we per toeval.”

In 2019 presenteerden MRP, VORM en Rijnboutt een schetsontwerp voor tweeduizend woningen, kantoren en andere functies op de SoZa-locatie. De samenwerking met Hertzberger en AHH was op dat moment beëindigd, bevestigt Meurs. “Ze bleven maar terugkomen op behoud van het gebouw, ook toen we allang in de denkrichting van nieuwbouw zaten. We hebben Hertzberger eind 2020 of begin 2021 nog wel een keer uitgenodigd op ons kantoor in Rotterdam. Op zijn verzoek hebben we toen opnieuw gekeken of het binnen de nieuwbouw mogelijk was om iets te doen met de structuur van het SoZa-gebouw, maar het schoot weer alle kanten op met zijn ideeën. Daarom zijn we ermee gestopt. We moeten op een gegeven moment ook verder met het project.” Hertzberger kan zich het genoemde bezoek ook herinneren, zij het op iets andere wijze. “Ik ben inderdaad bij directeur Meurs geweest, een heel aardige man. Alleen zag ik aan zijn ogen dat hij uit beleefdheid naar me luisterde, terwijl hij zijn eigenlijke ideeën allang had gevormd.”

Het nieuwbouwplan viel volgens De Boer samen met een politiek interessant moment. “Er kwam dat jaar met Boudewijn Revis een nieuwe wethouder die veel woningen wilde bouwen, onder meer rond de stations. In tegenstelling tot zijn voorganger, mijn partijgenoot Joris Wijsmuller, wilde hij best een kader maken voor sloop-nieuwbouw van SoZa. In de jaren erna verdubbelde ook het programma in omvang, van de oorspronkelijke 60.000 m² naar de uiteindelijke 120.000 m². Dat ging in overleg met de gemeente.” Volgens Meurs steken de zaken iets anders in elkaar. “Wij als ontwikkelaar bepalen niet wat er gebouwd moet worden bij SoZa, dat doet de stad. We zijn in 2021 door de gemeenteraad gedwongen om dit programma te realiseren, via een amendement op het planuitwerkingskader. Er zijn maar weinig locaties in Den Haag waar je zoveel woningen, kantoren en voorzieningen kunt toevoegen. Het is een verkeerstechnische lastige stad, met één grote ontsluiting vanuit het oosten en een kleinere vanaf het noorden. Daarom, maar ook om duurzaam wonen en werken te bevorderen, moet je net als bij SoZa bouwen bij de OV-knooppunten.”

Nieuwe plannen

Het eerste nieuwbouwplan kwam niet verder dan het schetsontwerp, onder meer doordat er buiten de kavel van SoZa moest worden gebouwd en de NS daar geen grond voor wilde afstaan. VORM nam in 2021 de aandelen van MRP over, volgens Meurs omdat de laatste partij het project te lang vond duren, en werd daarmee volledig eigenaar van het gebouw. De ontwikkelaar ging samen met Barcode Architects en DELVA Landscape Architecture & Urbanism aan de slag met nieuwe plannen, op basis waarvan eind juni een anterieure overeenkomst werd getekend. Twee jaar geleden kwam de buurt nog in opstand omdat er torens met een hoogte tot 125 meter waren bedacht; nadat de hoogte werd teruggebracht tot maximaal 75 meter zijn ook deze plooien grotendeels gladgestreken.

De gemeenteraad van Den Haag gaf eind 2021 al zijn zegen aan de sloop van het SoZa-gebouw, nu hoeft ze alleen nog het bestemmingsplan goed te keuren. “In principe is dit een formaliteit”, zegt De Boer, “Het wachten is alleen op een nieuwe coalitie. De huidige is namelijk eind juni gevallen. Ik verwacht niet dat er in de raad veel protest zal komen tegen de sloop vanwege de cultuurhistorische waarde van het gebouw, dat speelt bij de meeste partijen niet zo. Wel weet ik dat de Bond Heemschut op de achtergrond bezig is met het een en ander. Die zou bijvoorbeeld kunnen proberen alsnog een monumentenstatus af te dwingen voor SoZa. Zoiets heeft het Cuypersgenootschap dit jaar ook voor elkaar gekregen bij het Henket-paviljoen van Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam. Het museum wilde dit bij de renovatie van zijn gebouw slopen, maar dat mag nu niet meer.”

Actiecomité

Zelf kwam Hertzberger een kleine twee jaar geleden in verzet tegen een mogelijke sloop van SoZa, nadat de Haagse gemeenteraad er het groene licht voor had gegeven. Hij werd gesteund door een actiecomité met prominenten zoals Hedy d’Ancona, wijlen Adri Duivesteijn en architectuurcriticus Kenneth Frampton, die Den Haag opriep om af te zien van het sloopplan. Het comité sprak van een ‘pronkstuk in de moderne architectuur’ dat dreigt plaats te moeten maken voor een aantal ‘zielloze woontorens’. Volgens De Boer heeft het stadsbestuur niets gedaan met de verklaring van het comité en ook de protesten van Hertzberger leidden tot niets dan media-aandacht. Een aangenomen motie van de Haagse Stadspartij naar aanleiding van de oproep leverde volgens De Boer weinig meer op dan een belofte van de ontwikkelaar om de gesloopte materialen zoveel mogelijk te hergebruiken.

Begin juli sprak AHH in een statement nogmaals zijn teleurstelling uit over de voorgenomen sloop, naar aanleiding van een aantal SoZa-memes door Instagram-account @ministerie_van_vrom. Het bureau stelde onder meer dat de constructieve delen van het gebouw nog jaren mee kunnen en dat sloop een grote verspilling van middelen en tijd zou zijn. Daarbij deelde AHH een document waarin het de mogelijkheden voor hergebruik van (delen van) het gebouw uiteenzet. Tegenover Architectenweb stellen Hertzberger en Wiegers dat het gebouw een generiek betonskelet heeft, waarvan je ze de gevels af kunt halen en er honderden woningen en andere functies in kunt realiseren. Een combinatie met nieuwbouw is in de ogen van de twee ook gewoon mogelijk, ze zien niet in waarom dat niet zou kunnen.

Geen zin in juridische toestanden

Hertzberger heeft zijn verzet tegen de sloop inmiddels zo goed als opgegeven. De architect gaat er in ieder geval niet meer voor liggen, zegt hij. “Als ze bij VORM tot andere inzichten komen en mij vragen om mee te werken aan een gehele of gedeeltelijke herontwikkeling, dan zal ik daar tijd in steken. Ik heb alleen geen zin meer in juridische toestanden. We zouden naar de rechter kunnen gaan, zien of er op die manier nog iets valt af te dwingen, maar je kunt een rechtszaak ook verliezen. VORM heeft vast hele slimme advocaten in dienst die zo’n draai aan de zaak kunnen geven dat het vonnis toch in het voordeel van de ontwikkelaar uitvalt. Ik ben een man van 91 en wil mijn dagen niet meer met dat soort zaken vullen.” Aan Meurs tenslotte de vraag of het toch niet aan zijn geweten knaagt dat SoZa mogelijk voorgoed verdwijnt. Na even nadenken zegt hij: “Nee. En dat komt omdat ik weet dat we er veel tijd, geld en energie in hebben gestoken. Er is een bijzonder zorgvuldig traject afgelegd, waarbij we altijd nauw hebben samengewerkt met alle betrokken partijen, van de gemeente tot en met AHH en Hertzberger. Er is in Den Haag geen plek te vinden waarover zo zorgvuldig is nagedacht als over SoZa.”