Verslag van Architectenreis 2017: Rio de Janeiro

16 november 2017, 16:05

In de eerste week van november reisde Architectenweb met een groep van veertig architecten en negen leveranciers in de bouw een week lang door Brazilië. De derde en laatste stad die we tijdens deze reis bezochten was Rio de Janeiro.

In de rivaliteit tussen de twee grootste steden van Brazilië benadrukken de Paulista (inwoners van São Paulo) graag dat de Carioca (inwoners van Rio de Janeiro) liever plezier maken dan werken. Een flinke overdrijving, want in beide steden gaan de inwoners net zo graag uit eten, dansen, naar het strand, voetballen, naar het paardenracen, enzovoorts. Ook wordt het jaarlijkse Carnaval op net zo grootse wijze gevierd. Beide steden hebben speciale lineaire stadions waarin de parade die hierbij hoort bekeken kan worden – stadions die dus slechts één dag in het jaar gebruikt worden.

Als je het stedelijk landschap van São Paulo met dat van Rio de Janeiro vergelijkt, dan is de leisure wel veel zichtbaarder in die tweede stad. Waar inwoners van São Paulo een uurtje moeten rijden naar het strand, daar liggen de wereldberoemde Copacabana en Ipanema stranden van Rio de Janeiro middenin de stad. Het Christusbeeld dat over de stad uitkijkt, is een populaire toeristische bestemming. Net als het voor voetballiefhebbers legendarische Maracana Stadion. De uitbundige tropische natuur overal in de stad zichtbaar. En ook in de architectuur van de woongebouwen is een subtiel verschil te zien. Waar in São Paulo toch wat geslotener woontorens staan, zijn in Rio de Janeiro meer schijfvormige woongebouwen te zien met grote balkons.

Al te pompeus nieuw museum en muziekgebouw
De organisatie van de Olympische Spelen in Rio de Janeiro is door het gemeentebestuur aangegrepen om een deel van het havenfront van de stad te herontwikkelen. De verhoogde snelweg die de oude binnenstad van het water afsneed, is ondergronds gebracht om ruimte te maken voor een nieuw voetgangersgebied dat culmineert in het nieuwe Museum van de Toekomst naar ontwerp van de Spaanse architect Santiago Calatrava. Een pompeus gebouw, dat bijzonder populair is onder de Carioca en de herontwikkeling van het havenfront van een beeldmerk voorziet. Maar het had allemaal ook wat subtieler gekund.

Rond de hoofdlocatie van de Olympische Spelen in het westen van de stad is ook een geheel nieuw stadsdeel ontwikkeld, Barra da Tijuca, volgens het model dat je nu overal ter wereld ziet: clusters van woontorens en villa’s binnen omheinde parkgebieden met voorzieningen voor alleen de bewoners. Winkelen gebeurt er in een verzameling van shopping malls met elk een ander thema.

Het masterplan voor het gebied is van de hand van architect Lucio Costa en voorzag gelukkig ook in een openbaar vervoersas. De metro van Rio de Janeiro is door de bergen heen getrokken, die de binnenstad van dit nieuwe stadsdeel scheidt, en aangesloten op een systeem van snelbussen die over aparte rijbanen rijden en bij ‘stations’ stoppen.

Ook in dit stadsdeel kon het gemeentebestuur het niet nalaten om weer een monument neer te zetten: het Cidade des Artes naar ontwerp van de Franse architect Christian de Portzamparc. Het gebouw bevat naast concertzalen ook theaterzalen en een galerie. Tot grote ergernis van Costa is het publieke gebouw echter niet neergezet in de wijk, maar temidden van een enorm verkeersplein. Die geïsoleerde ligging benadrukt voor de inwoners van de stad dat het gebouw vooral een speeltje is van de elite in de stad. Met een kostenplaatje van ruim 200 miljoen euro is het gebouw uiteindelijk ook zesmaal zo duur geworden als begroot.

Buiten het bovenstaande heeft Portzamparc wel een gebouw ontworpen dat met zijn gebogen betonnen vlakken en overdekte buitenruimtes voortbouwt op de Braziliaanse architectonische traditie. De interieure ruimtes van deze ‘stad van de kunsten’ zijn ook knap ontworpen en schalen goed terug. Het idee dat het allemaal ook wel iets kleiner had gekund, verdwijnt daarmee overigens niet geheel.

Hoe het ook kan
In zijn architectuur heeft het Cidade des Artes wel iets weg van het Museu de Arte Moderna, dat architect Affonse Eduardo Reidy in de jaren zestig van de twintigste eeuw heeft ontworpen aan de baai waar Rio de Janeiro aan ligt. Ook dat gebouw is uitgevoerd in kaal beton en ligt opgetild boven het maaiveld. Tegelijkertijd kon het verschil tussen beide gebouwen ook bijna niet groter zijn. Het museum van Reidy ligt namelijk in het Flamengo Park, dat de compacte binnenstad van de stad ademruimte geeft. Daarmee ligt het juist op een werkelijk publieke plek. Niet midden op een verkeersplein. De de overdekte buitenruimte onder het museum wordt onder andere gebruikt door skaters.

Het Flamengo Park is trouwens ontworpen door landschapsarchitect Roberto Burle Marx, die ook veel met Niemeyer samenwerkte en ook de beroemde ‘golvende’ bestrating voor de Copacabana ontwierp.

MAC
Megalomania is ook Rio’s buurgemeente Niteroì, gelegen aan de overzijde van de baai, niet vreemd. In de jaren negentig nodigde de toenmalig burgemeester daar Niemeyer uit om langs de kust een reeks van voorzieningen voor de stad te ontwerpen: een theater, een museum, nog een museum, een bioscoop, een veerpont station, een school, een kerk, enzovoorts. Laat in zijn carrière kreeg Niemeyer zo de kans nog een hele serie van projecten te ontwerpen. Een deel hiervan is nog uitgevoerd ook, en voor het merendeel vormt de architectuur hiervan een herhaling van wat we van hem als architect kennen.

Eén project steekt echter met kop en schouders boven de anderen uit, het Museu de Arte Contemporânea de Niteroì (MAC). Niemeyer heeft hier de rust om precies te doen wat nodig is, constateerde een van de meereizende architecten, die dat wel vaker bij architecten laat in hun carrière ziet. Het museum zelf ligt opgetild bovenop een rots en monumentaliseert zo het uitzicht, maar laat het ook open voor het publiek op het maaiveld. Het restaurant dat bij het museum hoort is simpelweg onder het plein gelegd en voorziet in een ingekaderd uitzicht terug op de kust van Niteroì.

Er is geen compacte trap of lift die in het gebouw omhoog leidt naar het museum, maar een lange, meanderende hellingbaan die rustig omhoog cirkelt. Niet de efficiëntste benadering, maar absoluut een plezierige. Eenmaal binnen blijkt het museum een hogere centrale tentoonstellingsruimte te hebben, met lagere ruimtes langs de gevel hieromheen. Het is geen geliefde plek voor kunstenaars om hun werk te exposeren – wat kan op tegen de architectuur en het uitzicht hier? – en als architectuurliefhebber lukt het ook niet om je daarop te concentreren. De kunst vormt hier noodgedwongen de achtergrond voor een sublieme architectonische beleving.

De Architectenreis 2017 werd georganiseerd door Architectenweb in samenwerking met Rientjes & Partners en werd mede mogelijk gemaakt door Reynaers, Desso, Schindler, AGC Glass, Rockfon, Daikin, Renson, Limburgia en Strikolith.

Trefwoorden

roberto burle marx brazilië rio de janeiro christo redentor christian de portzamparc architectenreis 2017 santiago calatrava oscar niemeyer

1	Lange balkons verbinden sociale woningbouw met omringend landschap donderdag, 12 juni
2	KCAP brengt ode aan verloren postkantoor in Vlissingen vrijdag, 13 juni
3	Nieuw tentoonstellingspaviljoen Cruquius Museum officieel geopend donderdag, 12 juni
4	CULD en VOA winnen tender stationsomgeving Goffert met ‘Groene waarden, stadse praktijken’ woensdag, 11 juni
5	Woonproject Tree House rijst letterlijk op tussen de bomen woensdag, 11 juni

Gerelateerde nieuwsberichten

Buitendijkse nieuwbouw Alluance Group opgetild voor beter uitzicht

4 september 2020

Verslag van Architectenreis 2019: Tokyo

22 november 2019

Calatrava-station in Belgische Bergen beleeft officiële opening

27 januari

Fotoexpositie: Oscar Niemeyer en de geesten van het modernisme

11 januari 2024

Woon-werkverkeer kost bewoners São Paulo gemiddeld drie uur per dag

24 november 2017

Verslag van Architectenreis 2015: Hong Kong

17 november 2015

Verslag van Architectenreis 2017: Brasilia

15 november 2017

Verslag van Architectenreis 2017: São Paulo

14 november 2017

Verslag van Architectenreis 2015: Guangzhou

18 november 2015

Verslag van Architectenreis 2015: Shenzhen

19 november 2015

Praemium Imperiale Award voor Christian de Portzamparc

13 juli 2018

Verslag van Architectenreis 2017: Brasilia

15 november 2017

Verslag van Architectenreis 2017: São Paulo

14 november 2017

Grote uitkragingen voor nieuwbouw Alluance Group in Genemuiden

4 april 2019

Verslag van Architectenreis 2019: Kyoto

21 november 2019

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Win tickets voor filmvertoning ‘Universal Language’

Vandaag, 16:51

Tijdens de Rotterdam Architectuur Maand 2025 organiseert AFFR een bijzondere filmvoorstelling. Op vrijdag 20 juni vertoont het filmfestival de voor-première van ‘Universal Language’ (Matthew Rankin). AFFR en Architectenweb verloten 3 x 2 tickets.

Archiprix 2025 kent vier winnaars en twee eervolle vermeldingen

Vandaag, 15:42

De jury waardeerde sterk in de recente afstudeerprojecten de hoge mate van empathie, onderzoekend vermogen en verbeeldingskracht. De zes geselecteerde projecten vindt ze daarbij signalerend, agenderend en grensverleggend.

Zes nominaties voor Zoetermeerse Gemma Smid Architectuurprijs 2025

Vandaag, 14:00

ArchitectuurPunt Zoetermeer heeft de nominaties voor de Gemma Smid Architectuurprijs 2025 bekend gemaakt. De projecten lopen uiteen van grootstedelijke hoogbouw, een complete wijk en een zwembad tot een zeer duurzaam tuinpaviljoen

Arons en Gelauff en Civic Architects presenteren ontwerp The Emerald in Bajeskwartier

Vandaag, 11:17

Komend najaar wordt gestart met woningbouwproject The Emerald in het Amsterdamse Bajeskwartier. Het project bestaat uit drie gebouwen, die worden omhuld door een stalen constructie.

OVV: ontwerpfout en gebrek aan controle bij ingestorte parkeergarage

Vandaag, 11:43

Dat concludeert de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV), die heeft onderzocht hoe het kon gebeuren dat alle hellingen op 26 mei 2024 inzakten.

Nieuwegein wist niet van veranderingen in bouw ingestorte parkeergarage

Vandaag, 10:59

De gemeente wist niet dat de bouw van de vorig jaar ingestorte parkeergarage op sommige punten anders was uitgevoerd en deed daarom geen extra controles.

Focus on Impact en Qonnected Logistics werken samen aan ontwikkeling stadslogistieke hubs

Gisteren, 14:15

Hiermee willen de twee partijen de stedelijke bevoorrading en distributie verduurzamen en efficiënter maken.

Utrechters zien tram Merwedelijn liefst verdiept of in tunnel

Gisteren, 09:00

Inwoners van Utrecht en Nieuwegein willen dat de Merwedelijn, een nieuwe tramverbinding, zoveel mogelijk ondergronds wordt aangelegd. Hun voorkeur gaat uit naar een tunnel en anders een verdiepte ligging.