Claus: “Een echt Amsterdams gebouw”

14 augustus 2013, 11:00

Op 19 september opent Koning Willem-Alexander het Paleis van Justitie op het Amsterdamse IJdock. Een interview met architect Felix Claus over de totstandkoming van het project binnen het ‘anti-rationele’ masterplan dat voor het eiland was opgesteld.

Tekst Michiel van Raaij

Voordat het Paleis van Justitie dit voorjaar naar het IJdock verhuisde, was het gevestigd aan de Prinsengracht in Amsterdam. Het hof zat daar vanaf 1836. Bouwkundige veroudering en gebrek aan ruimte noopte de Rijksgebouwendienst aan het begin van de eenentwintigste eeuw naar een nieuwe huisvesting uit te kijken.

Daarbij werd eerst aan de Zuidas gedacht. “Onder leiding van de toenmalige president heeft het hof zich daar tegen verzet: men wilde in de binnenstad blijven”, vertelt Felix Claus, architect en directeur van Claus en Kaan Architecten. “Twee partijen hebben toen een offerte uitgebracht: MAB voor het Oosterdokseiland, WP voor het IJdock.” Die laatste partij deed daarbij zo’n scherp aanbod, dat de Rijksgebouwendienst daar niet omheen kon.

Perfect storm
“Dick van Gameren en Bjarne Mastenbroek hadden het masterplan voor het IJdock opgesteld in opdracht van William Properties (WP) –
een opportunistische Rotterdamse ontwikkelaar. Die heeft hen de vrije hand gegeven en gekeken waar het schip zou stranden”, vertelt Claus. “Veel projecten in Amsterdam komen niet van de grond. WP is aan dit plan blijven trekken.”

“Bovenop het scherpe aanbod van WP kwam zeven jaar later de aanbesteding voor de bouw op het moment dat de bouw in een dip ging”, vertelt Claus. Ook voor de bouw kreeg de Rijksgebouwendienst zodoende een scherpe prijs. “Normaliter zou een dergelijk gebouw op een dergelijke locatie onhaalbaar zijn. Maar zo lukte het toch. Het was een perfect storm.”

Vanuit zijn kantoor heeft Felix Claus een breed uitzicht over het IJmeer. Hij geeft leiding aan de Amsterdamse vestiging van Claus en Kaan Architecten, dat gevestigd is in een zelf ontworpen kantoorgebouw aan de jachthaven van IJburg.

Dat hij de bebouwing van IJburg eigenlijk niet ziet vindt hij zo erg nog niet. Hij tekende zelf mee aan het masterplan voor het eiland, maar is niet tevreden over de gerealiseerde architectuur. “Een waanzinnige armoede”, noemt Claus het. “Architecten hadden het te druk, de bouw was te duur… het was verschrikkelijk. Bij het Paleis van Justitie was het precies andersom.”

Dat hijzelf momenteel aan minder projecten werkt dan voor de recessie vindt Claus eigenlijk een verademing. “We werkten hier op een gegeven moment aan tachtig projecten tegelijkertijd.” Het was rennen, rennen, rennen. “Nu kan ik veel meer aandacht besteden aan ieder project.” Zijn werk vindt hij daarmee de afgelopen jaren veel leuker geworden.

Anti-rationeel masterplan
Het masterplan voor IJdock hebben f van Gameren en Bjarne Mastenbroek opgesteld in de tijd dat zij nog compagnons waren bij Van Gameren Mastenbroek Architecten binnen de Architectengroep. Het masterplan is een morfologische constructie van een rechthoekig blok dat door verschillende zichtassen vanuit de oude stad wordt doorsneden. De vervreemdende werking die uitgaat van de onregelmatig gevormde volumes die uit deze constructie naar voren kwam, is doelbewust opgezocht. Het moest niet zomaar een verzameling gebouwen zijn, maar een ensemble worden dat aan dat eenvoudige ‘gebouw-zijn’ voorbij zou gaan. (Zoals het door OMA ontworpen CCTV in Beijing dat later op gebouwniveau bijvoorbeeld ook heeft gedaan).

“Als architect maak je weleens zo’n modelletje: een grap”, zegt Claus. “Het is heel bijzonder dat het daadwerkelijk gerealiseerd is. Het is een geweldig tijdsbeeld.” Binnen de Nederlandse traditie is het masterplan een vreemde eend in de bijt. Claus ziet dat ook zo: “Wij Nederlanders zijn rationalisten tot en met. En dit is anti-rationeel.”

Claus vindt het geweldig voor Amsterdam dat IJdock gebouwd is. Het is een impuls voor de IJ-oevers en bevat voor de verandering weer eens een echte mix van functies. Niet alleen maar woningen, maar ook kantoorruimte en een hotel. “En een openbaar gebouw”, zegt Claus verheugd, die constateert dat er op het eiland straks zo’n duizend mensen werken. Het nieuwe Paleis van Justitie trekt daarbij ook bepaalde programma’s aan. “Voor advocaten is dit natuurlijk de nieuwe hotspot van Amsterdam.”

Bezopen opgave
Om het Paleis van Justitie zijn plek te geven binnen de ruimtelijke kaders van het masterplan beschouwt Claus als een opgave die aan het absurde reikte. “Het is natuurlijk bezopen om een Paleis van Justitie – wat een heel ingewikkeld functioneel programma heeft – in zo’n rare vorm te gaan persen. Knettergek, dat is het.” Dan relativerend: “Wij wisten natuurlijk waar we aan begonnen en stelden ons dienstbaar op. Wij zijn ook wel echt een architectenbureau dat doet wat ons gevraagd wordt. Wij vinden het leuk om te puzzelen.”

“Het is ook heel Amsterdams dat je binnen een stedenbouwkundig kader werkt”, vindt Claus, die dat erg waardeert. “Het is geen tabula rasa. Het gebouw maakt onderdeel uit van een ensemble.” Als architect hoor je je volgens Claus daar dan aan te conformeren.

De nieuwe Bibliotheek van Amsterdam op Oosterdokseiland vindt Claus een voorbeeld van hoe het niet moet. “Met als zijn Corbusiaanse gebaren onttrekt het gebouw van Jo Coenen zich aan de rest. In een kamerorkest gaat hij een tuba spelen. Typisch een vervelende architect.”

“De bibliotheek die Jo Coenen op het Sphinx-terrein in Maastricht heeft ontworpen vormt het scharnierpunt van dat plan. Daar horen veel gebaren bij”, analyseert Claus. “Het is als het ware de kerk op het plein.” Op Oosterdokseiland is de situatie echter anders en had de bibliotheek wat Claus betreft meer onderdeel moeten zijn van het ensemble.

Het feit dat het Paleis van Justitie op het IJdock onderdeel is van een ensemble betekent volgens Claus een beperking van de uitdrukkingsmogelijkheden die hij als architect heeft. Dat het Paleis van Justitie niet direct herkenbaar is als publiek gebouw is hier een logisch gevolg van. Dat hoort erbij.

Gedetailleerd Programma van Eisen
Claus vertelt dat voor het Paleis van Justitie een gedetailleerd Programma van Eisen was opgesteld. “Er is bijvoorbeeld in de scholenbouw door de jaren heen zoveel aangerommeld door architecten – met hun ideeën, verhalen en kunst – dat de Rijksgebouwendienst samen met externe adviseurs bij opdrachten nu een dichtgetimmerd eisenpakket neerlegt”, zegt hij. “Dat is natuurlijk helemaal terecht. Het betekende bijvoorbeeld dat de maten van de zittingzalen al bepaald waren. Daar hoefden we niets aan te ontwerpen.”

“Helemaal aan het begin van het ontwerpproces hebben we de opdrachtgever wel een paar principiële vragen voorgelegd, bijvoorbeeld over de plek van de openbare ruimte. Die kon op de begane grond gepositioneerd worden, maar ook bovenin het gebouw – dan ga je naar het licht. De ingang van het gebouw lag bij deze varianten wel steeds op dezelfde plek, op de oosthoek, vis-à-vis het Centraal Station. Dat was heel logisch”, vertelt Claus. “Uiteindelijk is de openbare ruimte aan de zuidkant terecht gekomen. Zo kijk je vanuit het gebouw terug naar de stad.”

“Dick van Gameren (die na de splitsing van Van Gameren Mastenbroek bij het project betrokken bleef) wilde dat de plinten van de gebouwen op het IJdock transparant zouden worden: dat je er doorheen kon kijken”, vertelt Claus. “Dat is jammer genoeg niet gelukt. Het ding zit zo vol met liften, trappen en installatieschachten, dat de begane grond ondoorzichtig is geworden. Het zit helemaal vol met beton. Het overstek versterkt dat nog:
daardoor heeft het gebouw een nog kleinere footprint gekregen.”

Marmeren vloer
De rechtszalen worden ontsloten vanuit een lange en hoge foyer op het zuiden. De foyer bestrijkt zes verdiepingen – vides verbinden de verschillende niveaus. “Het is natuurlijk een soort galerijflat”, grapt Claus. “Maar met deze ruimtelijkheid en het daglicht dat binnenvalt is deze ruimte gewoon ‘kicken’.”

Voor de vloer koos het bureau marmer. “Een heel Amsterdams materiaal: in ieder grachtenpand dat je binnenkomt ligt het op de vloer”, zegt Claus. “Het is dus een lokaal materiaal. Iedereen kent het. Terwijl het ook een zekere nobelheid heeft. Dat wilden we.” De gebruikers waren er ook direct enthousiast over.

Het marmer verwijst volgens Claus ook naar de eerste plek in de stad waar recht gesproken werd. Dat was in het Paleis op de Dam, in een ruimte met heel veel marmer. “Die referentie is er echter een beetje met de haren bijgesleept”, geeft Claus toe.

“De manier waarop het marmer is toegepast is heel eigentijds”, gaat Claus verder. Het vormt eigenlijk een soort landschap: vanuit de vloer komt het marmer plaatselijk omhoog om een balustrade of balie te vormen. “Door de willekeurige plaatsing van de platen heeft het een zekere lichtheid gekregen.” Het spiegelen van platen, zoals Mies van der Rohe deed, had de ruimte volgens Claus te monumentaal gemaakt.

De foyer vindt Claus ‘exuberant’, maar zeker niet ‘over the top’. Dat marmer weinig wordt toegepast in de Nederlandse architectuur wijdt Claus aan onze Angelsaksische cultuur. “Wij zijn abstract: we kunnen heel goed rekenen en met geld omgaan. Maar de betekenis van materialen zijn we in de negentiende eeuw verloren. Tijdens mijn studie heb ik dat ook niet geleerd. Pas later, op mijn reizen door het buitenland, drong dat tot me door.”

Duidelijke ruimtes
“De rechtszalen zelf zijn bewust sober gehouden”, vertelt Claus. “Ook omdat de gebruikers niet zo te spreken waren over zalen waar veel te zien is. In de rechtbank van Den Bosch hangt bijvoorbeeld prachtige kunst van Marlène Dumas. Dat vonden zij teveel afleiden.”

Op de open dag van het Paleis van Justitie dit voorjaar ervoeren verschillende bezoekers de rechtszalen als beklemmend. Claus: “Dat moet potverdomme ook zo zijn! Dit is een van de drie machten. Dit is rechtspraak op het een-na-hoogste niveau. In dit gebouw wordt het hoger beroep behandeld. Voor deze meeste zaken is dit het laatste station. Dat moet wel iets beklemmends hebben. Zeker in deze tijd.”

Zelf spreekt hij overigens liever van ‘duidelijke’
ruimtes. “Over de straten op IJburg krijg ik nog weleens de vraag waarom dat nou zo moest, met die kaarsrechte straatwanden. Maar ik ben er van overtuigd dat je ruimtes duidelijk moet maken. Sinds de Renaissance is openbare ruimte de garantie voor vrijheid. Dat moet je kunnen voelen. Duidelijkheid heeft ook iets onverbiddelijks. Maar binnen duidelijkheid kun je ook werkelijk vrij zijn. En soms is het ook gewoon niet anders. Het recht ligt bij de rechter.”

In het Paleis van Justitie worden verschillende typen rechtspraak gedaan. In de vormgeving van de rechtszalen is dit ook terug te zien. Bij de zalen waar ernstige misdrijven worden behandeld zijn de ramen –
die daglicht uit de foyer binnenlaten – hoog geplaatst. Vanuit de foyer is bij deze zalen niet te zien wat er binnen gebeurd. Bij de zalen waarin minder ernstige misdrijven worden behandeld is deze relatie wat ontspannender en is vanuit de foyer soms deels te zien wat er binnen gebeurd. Op de zesde verdieping liggen de kleinste en meest informele zalen. De ‘zolder’ noemt Claus dit. Hier wordt familierecht gesproken.

“Het daglicht dat de rechtszalen binnenvalt vind ik ook heel troostrijk”, zegt Claus. “Hoe licht het gebouw is als de zon erop staat. En het is natuurlijk prachtig dat het middenin in de stad staat, met al dat water eromheen. Echt Amsterdams.”

Een ‘wazig’
gevelbeeld
De gevel van het Paleis van Justitie wilde Claus in eerste instantie in baksteen uitvoeren. “Een mooie, oranje handvormsteen. Een beetje Louis Kahn-achtig”, zegt hij, “zodat er echt een bakstenen sculptuur in het water zou staan, met een paar grote gaten. Een rots.” In zijn kantoor pakt Claus de maquette erbij. Het was een wat monumentaler ontwerp.

De betrokken stedenbouwkundige, Dick van Gameren, en de supervisoren van de zuidelijke IJ-oevers, Kees Rijnboutt en Michael van Gessel, waren echter niet enthousiast over het ontwerp. Baksteen vonden zij iets van de historische stad, herinnert Claus zich: “Dit eiland is zoiets anders, zoiets synthetisch, dat hoort een andere materialisering te hebben.”

“Dat was slikken”, zegt Claus, “maar de redenering kon ik goed volgen. Dus die egotrip heb ik teruggetrokken.” Binnen het ensemble van het IJdock zou het gebouw met zijn bakstenen gevel ook uit de toon vallen. Inmiddels was duidelijk dat de andere gebouwen glazen of kunststof gevels zouden krijgen.

De zittingzalen van het Paleis van Justitie liggen op de eerste zes verdiepingen. De kantoren van de rechtbank liggen erboven. “Je hebt een rare sandwich van grote ruimtes onderin en kleine ruimtes daarboven”, zegt Claus. “Om dat tot een volume te maken – zodat de stedenbouwkundige uitsneden tot hun recht zouden komen – hebben we de gevel voorzien van banden. Dat hadden we eerder bij het (verderop gelegen) Mövenpick hotel geprobeerd om de raampjes te camoufleren. Hier werkt het ook goed. Het abstraheert het gevelbeeld.”

In de gevel heeft Claus en Kaan Architecten prefab beton en natuursteen door elkaar heen gebruikt. “Een beetje armoedig en een beetje chic”, zegt Claus. “Er ontstaat een soort waas. Aan dat beeld moest ik zelf ook even wennen. Maar dat vind ik juist leuk. Als het is iets is dat direct te begrijpen is (knipt met zijn vingers), dan loop je het risico dat het snel verveeld.”

Bij een bezoek aan het IJdock moet je inderdaad een aantal keer kijken om te zien wat het is. Wat voor gebouw is het? Hoe zit het in elkaar? “Dat is – denk ik – het achterliggende idee van dit achterlijke plan van Bjarne en Dick”, zegt Claus: “Het gaat om een totaalvolume. Wat er precies inzit, moet je als gebruiker maar ontdekken. Als architect schik je je naar zo’n plan.”

Samen aan de stad werken
Op die dienstbare houding wil Claus ten slotte nog wel dieper ingaan. “Dat architecten als Steven Holl en Zaha Hadid overal maar hun dingetje doen, dat is toch zonde? Met Amsterdam hebben we een van de mooiste steden ter wereld. Daar moet je samen aan werken: met de ambtenarij, de supervisoren, de aannemer.”

“Ik ben heus niet de gezegende die het allemaal beter weet. Zo kan ik me wel voelen, maar dan kan ik beter mijn best doen. Dan wordt het nog wat. Dat het zo’n goed gebouw is geworden, is aan al die partijen te danken.”

Trefwoorden

claus en kaan architecten paleis van justitie felix claus amsterdam ijdock michiel van raaij

1	NOAHH presenteert opgeleverde Villa Vaartjes in Almere Oosterwold dinsdag, 23 april
2	Rijksmonumentaal Jachtslot Mookerheide heropend na restauratie door 1meter98 maandag, 22 april
3	Den Haag deelt ontwikkelvisie voor gebied rond centraal station dinsdag, 23 april
4	Studio Modijefsky ontwerpt koekmakerij als wonderwinkel woensdag, 24 april
5	Woontorens The Grace worden lager dan gepland vrijdag, 26 april

Gerelateerde nieuwsberichten

Rechtbank Zuidas 'gezagwekkend en herkenbaar'

26 mei 2016

Video: IJdock

16 augustus 2013

Verkoop Paleis van Justitie Amsterdam begonnen

5 mei 2014

Bouw stadseiland IJDock van start

20 juni 2008

Nieuw stadseiland in het IJ

25 februari 2008

Paleis van Justitie IJDock opgeleverd

12 december 2012

Ontwerp Paleis van Justitie onthuld

11 juli 2008

Eerste toren IJDock bereikt hoogste punt

10 oktober 2011

Appartementen IJDock naderen oplevering

26 november 2012

Koning opent nieuwe gerechtshof in Amsterdam

1 augustus 2013

Video: Nieuwe Magere Brug

6 februari 2015

Paleis van Justitie Amsterdam wordt hotel

23 juni 2015

Wegen van Claus en Kaan gescheiden

15 januari 2014

Tijdelijke rechtbank Amsterdam in gebruik genomen

17 november 2016

Expositie Amsterdamse 'stadshotels' in Arcam

7 januari 2015

Toren Amsterdamse rechtbank nu monument

10 september 2013

'Circulaire' tijdelijke rechtbank voor Amsterdam

23 januari 2015

Bakers: “Het hotel is uitgevoerd zoals ontworpen”

27 augustus 2013

INK Hotel in Amsterdam geopend

5 juni 2015

Toon alles

Gerelateerde podcasts

Gesprek met Felix Claus over hoe je je bij ieder project op één ding moet concentreren

18 april

Andere nieuwsberichten

Woontoren voor jongeren op Oostenburg vormt roestbruin accent langs het spoor

Gisteren, 15:50

In de Amsterdamse wijk Oostenburg is een ensemble van vier gebouwen opgeleverd. Blikvanger van het geheel is een door NEXT architects ontworpen woontoren voor jongeren.

EU Mies Award 2024 voor studiepaviljoen Technische Universiteit Braunschweig

Gisteren, 13:57

Het gebouw naar een ontwerp van de architecten Gustav Düsing en Max Hacke werd gekozen uit zeven finalisten. Een van de andere genomineerde projecten, de Gabriel García Márquez-bibliotheek in Barcelona, kreeg de Emerging Architecture Prize.

Sofie De Caigny nieuwe voorzitter Commissie Omgevingskwaliteit en Cultureel Erfgoed Rotterdam

Gisteren, 12:15

Vanaf 23 juni zal De Caigny deze functie voor een periode van drie jaar gaan vervullen. Ze volgt Esther Agricola op, die eveneens drie jaar lang voorzitter van de commissie is geweest.

Podcasts en publicatie over realiseren ruimtelijke kwaliteit bij stedelijke ontwikkeling

Gisteren, 10:47

Deze week hebben architect Willem Hein Schenk en publicist JaapJan Berg de podcastserie De Haarlems Sessies en de bijbehorende publicatie Sturen op Stadsarrangementen gelanceerd.