Omdat de zorg onbetaalbaar en onuitvoerbaar dreigt te worden is het belangrijk om de aandacht te verleggen: in plaats van op genezen en helpen herstellen zouden we ons moeten richten op het voorkomen van de zorgvraag. De Embassy of Health onderzoekt middels verschillende projecten hoe we kunnen omschakelen naar een samenleving die is gericht op ‘chronische gezondheid’. Juist de zorgsector is echter niet zo makkelijk naar een ander benadering te manoeuvreren; vasthouden aan wat bekend is betekent het mijden van risico’s die – in deze sector letterlijk – levens kunnen kosten. In de gezamenlijke zoektocht naar hoe preventieve zorg vorm kan krijgen hanteren ontwerpers, zorginstellingen en andere partners een wendbare, verantwoordelijke en lerende houding.

In de zes jaar dat de Embassy of Health nu actief is, heeft ze ‘chronische gezondheid’ als doorlopend thema gehad. De gedachte achter dit begrip is dat gezondheid – in brede zin – niet wordt benaderd vanuit het perspectief van ziekte of zorgbehoefte, maar vanuit het bewaken van de gezondheid. “In de gezondheidszorg over het leveren van zorg en dat dat onbetaalbaar en onuitvoerbaar wordt. Dan heb je het over de achterkant, als ziektes zich al hebben ontwikkeld. Als je in dat raamwerk blijft denken, is het moeilijk om oplossingen te vinden aan de voorkant, om gezondheid vanuit preventie te benaderen”, zegt Marleen van Bergeijk uit. Ze is naast curator van de Embassy of Health als ontwerper verbonden aan het collectief Kade Clubhuis. Ook is ze één van de initiatiefnemers van The Social Design Lobby, waarmee Van Bergeijk zich sterk maakt voor de rol van (social) design binnen maatschappelijke vraagstukken. “Met de Embassy of Health willen we onderzoeken hoe we als samenleving chronisch gezond kunnen zijn. Dat ziet er voor iedereen anders uit; iedereen heeft daarin andere uitdagingen en behoeftes, maar ik denk dat het helpt om het probleem positief te benaderen.”

“Ik vind de term chronisch gezond heel mooi omdat het helpt dat bredere perspectief te krijgen”, vervolgt de curator. “Dat is wat mij betreft ook een bredere blik in sociaal opzicht: voor mij spreekt uit de term een collectieve verantwoordelijkheid.” Met dat ‘collectieve’ bedoelt ze dat we ons als samenleving verantwoordelijk opstellen tegenover alle deelnemers aan die samenleving, de huidige en de toekomstige. “Alles hangt met elkaar samen en dat maakt de gezondheidszorg ook een lastige problematiek. Als je vraagt wie er verantwoordelijk is voor mijn gezondheid kun je zeggen dat ik dat zelf ben, maar dat is niet helemaal zo. Bijvoorbeeld: in de huidige woningmarkt kan ik niet bepalen waar ik wil wonen en misschien ben ik gedwongen om te wonen langs een heel drukke weg, wat niet goed is voor zowel mijn mentale als fysieke gezondheid. Gezondheid gaat ook over de stress of je je huur kunt betalen, want als stress te lang aanhoudt geeft dat gezondheidsproblemen. We zien gezondheid heel breed.”

Het gaat ook om een verantwoordelijkheid ten opzichte van de omgeving en, zoals aangegeven, de toekomstige samenleving. “Door een campagne als ‘de rookvrije generatie’ zijn er daadwerkelijk minder mensen gaan roken, maar ondertussen is de lucht sterker vervuild. Misschien dat daardoor dan weer meer mensen longkanker ontwikkelen. We kunnen ons lichaam met technologie perfectioneren en gezond houden, zodat we nog wat langer leven, maar dat heeft weinig zin als we tegelijkertijd de planeet vervuilen”, zegt Van Bergeijk. “Het helpt om gezondheid holistisch te benaderen, vanuit een brede en positieve kadering. Dan valt er eigenlijk veel onder ‘gezondheid’.”

Denkwijze

De vraag is dan hoe je mensen kunt helpen om te denken vanuit ‘chronische gezondheid’: niet meer over hoe gezondheid is te bereiken door patiënten te genezen en te helpen herstellen, maar door te zorgen dat ze geen patiënt worden. De projecten die de Embassy of Health tijdens Dutch Design Week 2022 presenteert kennen als gedeelde focus ‘mindset’. “We hebben ons sterk gericht op welke mindset helpt om tot verandering te komen. We horen steeds vaker in het nieuws dat er een enorm zorginfarct op ons afkomt door vergrijzing, personeelstekorten, groeiende wachtlijsten, et cetera. We moeten veranderen naar preventieve zorg, maar dat is in de praktijk lastig voor elkaar te krijgen. In de dagdagelijkse werkzaamheden heeft de zorgsector ook eigenlijk weinig ruimte om andere benaderingswijzen uit te proberen. De zorg is overwegend een risicomijdende omgeving, wat in de behandelingen uiteraard een goede houding is. Anderzijds is er wel die ruimte nodig, als je wil experimenteren met andere benaderingen om te zien wat wel of niet werkt.”

“Met het denken over de mindset – en dat is kenmerkend voor de invalshoek van elke World Design Embassy – gaat het niet over een mooie oplossing, maar in de eerste plaats over de rol die de ontwerper kan spelen om tot een oplossing te komen”, legt Van Bergeijk uit. “De nadruk ligt sterk op het proces en de toegevoegde waarde van het ontwerpen binnen die vraagstukken. Dat is lastig om te laten zien in een expositie, waar mensen niet de tijd of de aandacht hebben om lang stil te staan en zich uitgebreid te verdiepen, maar wij hebben toch geprobeerd om juist iets van die mindset, die een belangrijke rol speelt in de samenwerking tussen gezondheidsinstanties en ontwerpers, te tonen.” Dat doet de Embassy door die mindset te vangen met drie houdingen: de wendbare, verantwoordelijke en lerende houding.

Wendbaar

De wendbare houding betekent dat de verschillende samenwerkende partijen in een project zich niet moeten blindstaren op één, of dé oplossing. Ze moeten daarentegen inzetten op meerdere oplossingen. “Bijvoorbeeld kun je geboortezorg kun op veel verschillende manieren inrichten”, zegt Van Bergeijk. “Er zijn ook verschillende benaderingen nodig, want er zijn verschillende groepen vrouwen.” In de expositie laat partner Philips twee projecten rond de zorg voor kwetsbare, zwangere vrouwen met beperkte toegang tot zorg, maar elk toegespitst op een specifieke context. Gebruik makend van verschillende technologische tools kunnen zorgprofessionals in Nederland zwangerschapsrisico’s vroeg ontdekken en tijdig ingrijpen; om verloskundigen en traditionele vroedvrouwen in Sub-Sahara-Afrika te ondersteunen en zwangere vrouwen daar een betere ervaring te bieden, is juist ene lowtech systeem ontwikkeld.

De wendbare houding gaat daarnaast over aanpassingsvermogen. Als het ontwikkelingstraject een andere kant op gaat, dan vooraf gedacht, moet daarvoor ruimte en openheid bij de betrokkenen zijn, legt Van Bergeijk uit. De houding moet ook ‘voedend’ in plaats van ‘controlerend’ zijn. “Vasthouden aan het idee van maakbaarheid werkt vernieuwing tegen. Als je toestaat dat er iets fout kan gaan en dat er onverwachte dingen gebeuren, kan het ene traject het andere voeden.”

Verantwoordelijk

Ten tweede is er de verantwoordelijke houding. “Dat omvat bijvoorbeeld het zien van de zorg als gemeenschappelijke uitdaging. We moeten gezamenlijk projecten aangaan om tot oplossingen te komen”, aldus Van Bergeijk. Dat klinkt wellicht vanzelfsprekend, maar een project dat de Embassy of Health heeft ondernomen en tijdens DDW presenteert, geeft aan hoe onverwacht die samenwerkingen kunnen zijn. Máxima Medisch Centrum en woningcorporatie Trudo verkennen in Expeditie VitaalGezond gezamenlijk wat hun rol en verantwoordelijkheden in de toekomst zouden kunnen zijn. Het speculatieve project ‘Health Overshoot Day’ (HOD) is gebaseerd op het doordenken van de vergrijzing en het dreigende zorginfarct: het is de fictieve dag dat de zorgvraag groter wordt dan de samenleving en het zorgstelsel aankunnen. Op basis van persoonlijke gezondheidsgegevens, levensstijl, woonomgeving en vooruitzichten op basis van DNA en geslacht wordt voor burgers individueel berekend vanaf welk moment de staat niet meer in hun zorg kan voorzien.

“Het project is echt een discussiestuk over wie er verantwoordelijk is voor gezondheid”, zegt Van Bergeijk. “Tegelijkertijd gaat het er ook over hoe kun mensen in sociaal zwakkere wijken, met meer gezondsproblemen maar ook minder geld, kunt ondersteunen en preventief stimuleren in gezond gedrag. Ik vind het fantastisch dat Máxima Medisch Centrum hierover nadenkt. Het ziekenhuis werkt hier aan de vormgeving van zijn toekomstige rol, met als uitgangspunt: zorg vindt al minder plaats in het ziekenhuis, mensen worden al geholpen om geen patiënt te worden, maar kunnen we ook helpen om ze in het dagelijks leven weer vitale bewoners te maken; en welke partijen kunnen daar welke rol in spelen.”

De verantwoordelijke houding betreft ook de keuzes voor de lange termijn. Mensen moeten nu al dingen doen of laten, om niet op hun oude dag bepaalde kwalen te ontwikkelen. Een van de onderdelen van de expositie biedt bezoekers de mogelijkheid keuzes uit te proberen en de verschillende effecten daarvan op de langere termijn met elkaar te vergelijken. Zoals al eerder opgemerkt, gaat de verantwoordelijke houding ook om de bredere blik; ook de ontwerpers en zorginstanties moeten steeds in het oog houden dat zorg niet alleen om de gezondheid van mensen gaat, maar dat dit samenhangt met omgeving en milieu.

Leren

Als derde vraagt de mindset een lerende houding. “Dat betekent dat je ook moet delen waar je mee bezig bent, zodat een ander daar ook weer verder mee kan groeien”, zegt Van Bergeijk. “Partijen moeten over hun eigen belang en hun eigen project heenstappen en samenwerken, zonder daar – financieel – ook iets voor terug te vragen. Als we kennis en inzichten delen, komen we verder. Je moet dus ook bereid zijn om te leren van anderen – en van de natuur. We kunnen veel leren van het helende vermogen van de natuur; moeder aarde vertoont het grootste aanpassingsvermogen dat we kennen.” Die drie houdingen van de mindset staan totaal niet los van elkaar; er bestaat een enorme overlap en wisselwerking. De aspecten van de mindset maakt de expositie voor de bezoeker ook voelbaar, zegt de curator.

De Embassy of Health presenteert in de expositie voorts een project dat een aandachtspunt voor ontwikkelingen in de zorg aangestipt: het gebruik van data. “Veel onderzoeken met betrekking tot de zorg van de toekomst zijn datagestuurd”, vertelt ze. “Het is uiteraard fantastisch dat je bijvoorbeeld met je smartwatch je hartritme controleert en aan de hand daarvan bepaalt wanneer je een check-up wil hebben, maar we hebben misschien nog niet genoeg aandacht voor de andere kant van datagebruik.”

Datagebruik

Daarover gaat het project Data Donor Club, een initiatief van AMX-IX (Amsterdam Internet Exchange, een data-uitwisselingsorganisatie) in samenwerking met Six Fingers en de ontwerpersgroep De Reuringdienst. Het project adresseert verschillende problemen met betrekking tot data-uitwisseling. Ten eerste is bij zorginstanties vooral de interoperabiliteit een probleem; instanties werken met verschillende systemen, waardoor gegevens niet eenvoudig zijn uit te wisselen en op verschillende plekken opniew moeten worden aangeleverd. Daarnaast is er bij met name data-uitwissseling via je smartphone en smartwatch het gevaar dat informatie ergens terecht komt waar je geen zicht op hebt, legt Van Bergeijk uit.

“AMX-IX ziet de potentie in transparant internet, omdat vanuit de eigen regie van mensen de informatie op maatschappelijk nuttige plekken terecht kan komen, zoals medisch onderzoek of publieke gezondheidsbevordering. AMX-IX werkt aan een structuur, zonder commercie, waarin op fundamenteel niveau wordt gezorgd voor een veilige data-uitwisseling. Zij werkt dit nu als voorbeeldproject uit voor de zorg.”