‘We moeten naar het ontwerpen voor een circulaire industrie’

Een installatie in de vorm van een huis was tijdens Dutch Design Week 2021 een van de blikvangers op het Ketelhuisplein in Eindhoven: The Exploded View: Beyond Building. Het paviljoen had een modulaire en losmaakbare constructie en bestond geheel circulaire en biobased materialen. Nu wil de Embassy of Circular & Biobased Building een stap verder. Die biomaterialen moeten immers ergens vandaan komen. Verder is het verbouwen van grondstoffen wellicht te combineren met een duurzamere inrichting van het landschap. Dergelijke onderzoeken maken deel uit van een nieuw living lab: Possible Landscapes, dat komende DDW zijn kick-off krijgt.

Naast Dutch Design Week is Dutch Design Foundation ook initiatiefnemer van acht zogenoemde World Design Embassies. Dit zijn langlopende programma’s waarin verschillende partijen – zoals ontwerpers, experts, kunstenaars, wetenschappers, gebruikers en praktijkmensen – in open coalities samenwerken aan complexe, maatschappelijke vraagstukken. In het kader van Dutch Design Week 2022, waar de Embassies hun onderzoek presenteren, spreekt Architectenweb met de curators van elke Embassy. Vandaag Lucas de Man en Pascal Leboucq, curators van de Embassy of Circular & Biobased Building.

The Exploded View: Beyond Building was een paviljoen waar je als bezoeker enthousiast van werd. Het toonde concreet vele biobased en circulaire toepassingen: 3D-geprinte wanden uit papierafval, plaatmateriaal met plantenresten uit de landbouw, pleister op basis van zeewier, hergebruikt hout, vlas, lisdodde, materialen met schimmels en bacteriën, et cetera. De constructie bestond uit een parametrisch ontworpen modulair houtskeletsysteem. Het project was een succes; via het huis raakte een breed publiek tijdens DDW bekend met dergelijke materialen én het leidde tot discussies en veranderingen in het vakgebied, vertellen De Man en Leboucq.

Naast curator van de Embassy of Circular & Biobased Building is Lucas de Man directeur van Stichting Nieuwe Helden en Biobased Creations, en verder onder andere regisseur en conceptontwikkelaar. Medecurator Pascal Leboucq is hoofdontwerper bij Stichting Nieuwe Helden en Biobased Creations, vormgever en kunstenaar.

Na DDW maakte The Exploded View deel uit van de Floriade Expo 2022. “We hadden vooraf gezegd dat we het huis niet zouden realiseren, als het op maar één plek ging staan. Dat is ten eerste niet circulair en ten tweede vergeten mensen het verhaal dan snel”, zegt Leboucq. “Het huis blijft dus doorgaan. Na DDW en Floriade gaat het nu naar België.” Het beoogde reizen van het huis betekende dat het team daadwerkelijk goed moest nadenken over modulariteit en losmaakbaarheid, maar ook over de menselijk schaal, legt De Man uit. “Onderdelen moet je met een paar mensen kunnen oppakken, zodat je geen gigantische kranen – met hun effect op de omgeving – nodig hebt. We hebben slimme technieken moeten ontwikkelen en dergelijke oplossingen worden nu steeds essentiëler in de bouw.”

Leboucq: “Voor mij is The Exploded View ook een beetje tegengeluid op de bouwwereld die producten en toepassingen al snel circulair noemt. Dan moet het ook daadwerkelijk worden hergebruikt en als we dat bekijken zie je dat dat nog maar weinig gebeurt. Hergebruik is bovendien maar de helft van de oplossing. Het gaat om een combinatie van twee zaken: het hergebruiken van wat we aan materialen hebben én het toepassen van natuurlijke grondstoffen.”

Het grotere verhaal

Leboucq en De Man benadrukken dat het huis niet alleen een uitstalling van materialen en technieken is, maar vooral een fysieke aanleiding om een groter verhaal te vertellen. “Wij zijn geen promotors van materialen, wij zijn promotors van een ander waardesysteem; een waardesysteem dat liefst ook collectiever is”, zegt De Man. “Die overgang naar een ander systeem is niet makkelijk. Daar zitten allerlei haken en ogen aan en daarom willen we ook niet één product tonen, maar honderd. Er is niet één mogelijkheid maar er zijn vele wegen en dat maakt de zoektocht naar hoe we tot een ander waardesysteem kunnen komen misschien zelfs complexer. We hebben het huis dan ook bewust zo ontworpen, dat je eerst verliefd wordt en daarna kunnen we de voorwaarden voor een ander systeem bespreken. Elke dag staan in het huis medewerkers om de bezoekers te vertellen over de toegepaste materialen en technieken, maar ook over de consequenties van keuzes.”

“Je moet kijken hoe je mensen in stappen meekrijgt”, vervolgt De Man. “Niet alleen het grote publiek bij DDW en de Floriade, dat nog nauwelijks iets wist van deze materie, maar ook via de – ik overdrijf niet – honderden tours, lezingen en ontmoetingen met bouwers, overheden, boeren. Dat is misschien nog veel belangrijker. We hebben een mooi ding staan, en dat geeft aanknopingspunten voor een gesprek. Dan kun je ook gaan praten over bijvoorbeeld denken in oude en nieuwe economie, in eeuwigheid en tijdelijkheid.”

Naar een nieuwe economie

De vraag is daarbij niet alleen hoe bouwers met meer hergebruikte en vooral natuurlijke materialen kunnen gaan bouwen, maar ook hoe designers daar in hun productontwerp rekening mee kunnen houden. “We moeten daarin groter gaan denken”, zegt De Man. “Het gaat niet alleen om dat product, maar om het ontwerpen voor een circulaire industrie.” Democratisering maakt deel uit van de ecologische vernieuwingsslag, vult Leboucq aan. De elektrische auto en het biobased huis moeten niet alleen bereikbaar zijn voor wie zich dat kan veroorloven. Alle partijen die een bijdrage aan het huis leveren delen deze visie; daar zijn ze op geselecteerd, zo geven de twee curatoren aan. De deelnemers aan het huis streven naar een cyclisch ontwerp- en productieproces. Leboucq: “De keten is eigenlijk het product.”

“We proberen op een heel vriendelijke manier onze partners ook te stimuleren om ‘open source’ hun kennis te delen”, zegt De Man. “Anders creëer je geen eco maar ego: ‘Wij hebben een myceliumproduct ontwikkeld en daarmee gaan wij de wereld redden’. Dat is echt vanuit de oude economie gedacht. Zo krijg je innovaties moeizaam of niet van de grond. Ik snap dat je als bedrijf niet alles openbaar kunt maken, maar voor ons als initiators en curators is het wel het uitgangspunt dat we kennis delen. Dan gaat die economie ook sneller lopen en daar gaan we dan ook sneller profijt van hebben.”

“De nieuwe economie gaat van permanentie naar tijdelijkheid en grappig genoeg is tijdelijkheid veel permanenter dan permanentie”, vervolgt Leboucq. Hoe je het ook wendt of keert, dingen moeten en zullen veranderen. De meeste mensen vinden dat beangstigend, beseft hij. “Ontwerpers, architecten, bouwers, boeren, feitelijk iedereen moet de verandering als constante nemen. De noodzakelijke veranderingen in de landbouw zaten er al lang aan te komen, maar de boeren is geen enkel perspectief geboden terwijl er tal van alternatieven zijn. Bouw, boeren en beleid zullen wel moeten gaan samenwerken. Twee bouwpartijen die met ons hebben gewerkt zijn nu met de boeren en beleidsmakers in hun gebied gaan praten om te zien wat mogelijkheden zijn. Als ons project, zonder dat we één waarheid hebben willen verkondigen, dit tot gevolg heeft, ben ik al blij.”

Landschap

Het geeft hun ook een verantwoordelijkheid, zeggen ze. Want de volgende vraag is: waar haal je al die biobased materialen voor de bouw van zulke huizen vandaan? Dat leidt vanzelf naar het volgende project: Possible Landscapes. Daarin klinken vragen als: hoe gaan we het landschap zo goed mogelijk inrichten, hoe gaan we een circulaire productie opzetten en hoe doen we dat op een goede manier. “Als nu iedereen overal hennep gaat telen is dat bepaald niet goed voor de natuur”, zegt De Man.

Leboucq: “We moeten mensen samenbrengen, want nu begint door te dringen dat bijvoorbeeld co₂ en stikstof echt een probleem zijn, gaan mensen aan alle kanten met eigen oplossingen aan de slag. Een eerste stap is om de kennis over grond en het landschap te verzamelen. Dan kunnen we kijken naar mogelijke oplossingen.” De Man vult aan: “Het landschap en de natuur in Nederland zijn heel divers; die zijn in Noord-Brabant heel anders dan in het noorden van het land. Dus het was voor onszelf ook een eerste vraag: wat betekent dat nu eigenlijk, ‘het Nederlandse landschap’. Wat zijn dat voor verschillende bodems, wat zijn er voor landschapstypes, wat leeft er eigenlijk aan planten en dieren. We zijn een soort basiskennis aan het terugvinden. Dat heb je nodig om met respect leefomgevingen te creëren waar het niet alleen om de mens gaat, maar om elk organisme.”

In het nieuwe project wil de Embassy boeren, bouwers, ontwerpers en overheden samen aan tafel krijgen. Dat gebeurt volgens De Man en Leboucq momenteel niet of nauwelijks. Boeren hebben, als ‘landzorgers’ dagelijks te maken met hebben met de werking van de natuur en kunnen daarover kennis aandragen; tegelijkertijd weten sommigen niet wat er met hun grondstoffen gebeurt of wat alternatieve mogelijkheden zijn. Ontwerpers kunnen dan bijvoorbeeld laten zien wat je meer kunt doen met gewassen die nu puur voor (dier)voeding worden verbouwd, leggen ze uit. “We kunnen ons ook afvragen of een gebied permanent voor landbouw moet worden gebruikt, of juist tijdelijk zodat we flexibeler met grond kunnen omgaan”, merkt De Man op.

Kennis opdoen

Echter, het omvormen van de landbouw is beslist niet de volledige oplossing, benadrukt hij. Er moet ook meer natuur worden gecreëerd, waarbij een belangrijke vraag is hoe die natuur deels ook productie kan zijn. “Als we een natuurgebied goed beheren, met mensen die verstand van zaken hebben, kan ons dat bijvoorbeeld ook hout voor de woningbouw leveren. Er lopen momenteel al verschillende onderzoeken naar hoe je een bepaalde hoeveelheid hout of andere grondstoffen uit lokale natuurgebieden kunt verkrijgen, zonder dat dat een negatieve invloed heeft op het gebied.”

“Als we echt impact willen maken moeten we samenwerken met heel veel andere actoren en dat is wat wij op een creatieve en artistieke manier proberen te veroorzaken”, legt Leboucq uit. “Dat hebben we ook gedaan met elke versie van het huis, die we feitelijk toonden als conversation pieces. We lieten er mogelijkheden mee zien, maar gebruikten het ook om over te praten en zo meer contacten te leggen en meer kennis op te halen. Dan wordt je netwerk sterker, maar ook je verhaal.” Hij gaat verder: “Ook nu weer willen we aan de ene kant als kunstenaars een statement, een inspirerend project neerzetten. Aan de andere kant willen we dat gebruiken om mensen te ontmoeten, een discussie op gang te brengen en kennis te verzamelen. Maar wel via verbeelding en inspiratie, dat is voor ons belangrijk.”

Komende DDW betekent de kick-off van het living lab Possible Landscapes binnen de Embassy of Circular & Biobased Building. Ook ditmaal is er een expositie, begeleid door vertellers; ook organiseert de Embassy onder meer drie sessies rond De Peel, het oude hoogveengebied op de grens van Noord-Brabant en Limburg.

DDW 2022 vindt plaats van 22 tot en met 30 oktober in Eindhoven.