Detail: stamplemen wanden maken badhuis deel van het landschap

Detail: stamplemen wanden maken badhuis deel van
het landschap

Op Landgoed Klingelbeek in Arnhem heeft Schipper Bosch rond het oude landhuis verschillende woongebouwen gerealiseerd. Aan de oever van de Rijn heeft Studio Nauta voor de bewoners een badhuis en zwembad ontworpen. “De grond is als het ware omhoog getrokken om het badhuis te vormen.”

In het oosten van Arnhem, op de oever van de Rijn, ligt Landgoed Klingelbeek. In de negentiende eeuw is hier een landhuis gerealiseerd met koetshuis en orangerie. Na bijna een eeuw in gebruik te zijn geweest als klooster, heeft ontwikkelaar en belegger Schipper Bosch het landgoed nu getransformeerd tot een kleinschalige woonbuurt.

Rond de oprijlaan naar het landhuis zijn zes woongebouwen gerealiseerd. Drie woongebouwen omkaderen de oude moestuin, twee vormen een nieuw ensemble met het oude landhuis, en één groter woongebouw staat vrij in het landschap.

De woongebouwen zijn ontworpen door Dyvik Kahlen Architects, OpZoom Architecten en Kraft Architecten. Het landschap waarin de woongebouwen staan is ontworpen door Buro Harro. De woongebouwen zijn geconcentreerd op het hoogste deel van het landgoed, het laatste deel is op het badhuis na onbebouwd gelaten.

“De Rijn maakt hier een bocht en het buitenzwembad is zo gepositioneerd dat je van daaruit de bocht in kijkt, over het water, met daarachter de binnenstad van Arnhem”, vertelt Jan Nauta van Studio Nauta. “Het zwembad is ontworpen als een blok water dat als horizontaal vlak scherp contrasteert met de glooiende rivieroever. Door de taps uitlopende vorm van het zwembad wordt een spel gespeeld met het perspectief. Van de ene kant lijkt het zwembad daarom haast oneindig lang en van de andere kant juist echt kort.”

“Op het landgoed komt de invloed van de Veluwe en de Rijn samen”, gaat Nauta verder. “Er komt hier helder Veluws water omhoog. Via een vijver wordt dat gefilterd, om vervolgens het buitenzwembad mee te vullen. Bij dat zwembad hebben we een badhuis ontworpen waarin de bewoners zich kunnen omkleden en even kunnen douchen. Daarbij biedt het badhuis ook een beschutte plek om even te zitten en over de rivier uit te kijken.”

Stamplemen wanden

“De grond is als het ware omhoog getrokken om het badhuis te vormen”, zo omschrijft Nauta het architectonisch concept. “We hebben eerst gekeken naar kalkhennep, maar de locatie aan het open rivierenlandschap bood te weinig beschutting om een lange levensduur van dat materiaal te kunnen waarborgen. Zo zijn we uitgekomen op stampleem.”

Het grote voordeel van stampleem, of gestampte aarde, is dat de stevigheid van het materiaal niet ontleend wordt aan gebrande bindmiddelen, zoals kalk of cement, maar puur door de droging aan de lucht. Wanneer het lokaal gewonnen en verwerkt wordt, kan de CO2-uitstoot bijna op nul uit komen. Terwijl het een vergelijkbare massa heeft als een stenen of betonnen wand.

Een biobased materiaal mag stampleem trouwens niet genoemd worden. De ingrediënten groeien daarvoor niet snel genoeg weer aan. Het materiaal is in basis wel oneindig herbruikbaar.

“Het badhuis heeft een betonnen basis die tot 40 centimeter hoogte komt, zodat daar zitgelegenheid op aangebracht kon worden. Daarboven is in lagen van steeds 10 centimeter de stampleem gestort. Dat ging met een glijbekisting, waarbij een trilnaald de grond verdichtte. De wand is 30 centimeter dik en draagt aan de bovenzijde een houten dak met zinken bekleding.”

Bij stampleem moet je opletten dat de wanden door regen in de tijd niet teveel eroderen. Een dakoverstek voorkomt dat. Vandaar dat die bij het badhuis ook aan alle zijden zijn toegepast.

Stampleem bestaat uit ongeveer tien procent klei, zeventig procent leem en twintig procent zand. Het leem, of silt, kan in Nederland gewonnen worden in Limburg, Brabant en Drenthe. Maar hier is het beperkt beschikbaar. Daarom is bij dit project een leem van over de grens betrokken, uit Duitsland. “We hadden het materiaal het liefst lokaal gewonnen”, benadrukt Nauta. “Dat is hier niet gelukt, maar we geven niet op; bij ons volgende project in Zwolle, waarin we opnieuw stampleem toepassen, zetten we ook opnieuw in op lokale winning.”

“Het was een geweldige ervaring om er hier een keer mee te kunnen bouwen”, gaat hij verder. “Een kleiner project als dit leent zich er goed voor om hiermee te experimenteren. En ik kan niet anders zeggen: het resultaat is wonderschoon.”

Voor de bouw van de stamplemen wanden was oorspronkelijk twee weken begroot. Mede doordat de aannemer nog geen ervaring had met het materiaal kostte het uiteindelijk vijf weken. Het heeft Nauta geleerd dat het in situ bouwen met stampleem zeker kan, maar dat bij grotere projecten het toch anders ingestoken moet worden: “Wil je dit opschalen, dan moet het geprefabriceerd worden, en dat is precies waar we nu in Zwolle op inzetten.”

Prefab stamplemen vloerdelen

Afgelopen zomer won Studio Nauta samen met Mulder Zonderland de prijsvraag voor een biobased woonbuurt in Zwolle, uitgeschreven door het College van Rijksadviseurs. In die buurt zet het ontwerpteam op de toepassing van een soort broodjesvloer waarin tussen houten liggers prefab stamplemen vloerdelen geklemd worden. Door de houten liggers iets af te schuinen en de vloerdelen een lichte toog te geven, ontstaat een solide vloerconstructie die bijvoorbeeld appartementen kan scheiden. Voor een goede akoestische scheiding tussen appartementen is massa nodig, legt Nauta uit, en stampleem kan die bieden.

In het ontwerp voor de woongebouwen in Zwolle wordt de broodjesconstructie voorzien van een druklaag uit kalksplit. De vloerafwerking is gedacht in kurk, zodat bewoners geen eigen vloer hoeven te installeren. Sterker nog, de kurken vloerafwerking kan overgaan van bewoners op bewoners op bewoners. Niks geen vloeren installeren en later weer weggooien.

In de ontworpen broodjesvloer wordt hout toegepast op een manier waarop dat het best presteert: het draagt in de richting van de nerf, legt Nauta uit. De balken liggen in het ontwerp op zo’n vijftig centimeter van elkaar. In combinatie met de getoogde delen ertussen ontstaat wat Nauta betreft ook een bijzonder aantrekkelijk beeld. Een woning met karakter.

Bij stampleem zorgt de klei in het mengsel voor de binding. Waar in Arnhem een vette leemsoort (met wat meer klei) is toegepast, wordt in Zwolle nu gedacht aan een wat lichtere leemsoort (met wat minder klei), waar een klein beetje kalk in gemengd wordt voor extra binding.

Voor de levering van de prefab stamplemen vloerdelen is er een samenwerking met BC Materials dat in Brussel een kleine fabriek hiervoor heeft ingericht. “We zijn nu aan het onderzoeken of we leem uit de Sallandse Heuvelrug kunnen gebruiken in het project”, geeft Nauta aan. “Eigenlijk wil je dan gebruikmaken van een installatie die op locatie de prefab elementen kan produceren.”

Willen we de CO₂-uitstoot in de bouw echt reduceren, dan moeten we echt minder beton in onze gebouwen opnemen, en dan zullen we een ander materiaal moeten vinden dat voor de noodzakelijke massa kan zorgen, stelt Nauta. Die massa is nodig om de geluidsoverdracht tussen appartementen te reduceren. En soms is die massa ook nodig voor de brandveiligheid of om te snelle opwarming door de zon te voorkomen. Of om warmte of koude vast te houden. Of een andere reden. Massa is soms gewoon nodig en stampleem is zeer geschikt om die functie te vervullen.

“Voor de constructie van gebouwen kunnen we dan hout gebruiken, voor de isolatie biobased gewassen en voor de massa stampleem”, vat Nauta het samen. “Voor de constructie leunen we dan op bosbouw, voor isolatie op de landbouw en voor de massa op de aarde.”