Lessen uit woningbouw in hout van Zuiver Bosrijk

In de nieuwe Eindhovense buurt Bosrijk wordt momenteel het woningbouwproject Zuiver gerealiseerd. Verdeeld over drie gebouwclusters van hout worden 32 woningen naar ontwerp van Marc Koehler Architects (MKA) gerealiseerd. Het bureau deelt samen met BPD | Bouwfonds Gebiedsontwikkeling lessen over gestapeld bouwen in hout.

Tekst Marc Koehler Architects

Bosrijk ligt centraal in Meerhoven en is omringd door volwassen bomen en groen. “De locatie voelt een beetje als een open plek in het bos”, vertelt ontwikkelaar Joost Katoen van BPD. “De drie gebouwen zijn naar de randen geschoven, zodat er in het midden een openbare, gezamenlijk landschap ontstaat. De houten woongebouwen voelen door het trapsgewijze ontwerp heel sculpturaal aan, als beelden in een beeldentuin. Ze zijn echt onderscheidend in het landschap, maar door de open structuur van de gevels is de connectie tussen binnen en buiten van uitzonderlijk hoge kwaliteit. Je woont hier echt ín het landschap. Dat is uniek aan deze plek in combinatie met het houten ontwerp.”

Die connectie maak je volgens architect Mai Henriksen alleen door te werken met grote glazen puien die volledig te openen zijn op de begane grond. “We hebben gespeeld met de volumes, sprongen in de getrapte gevels gemaakt en goed gekeken naar de ruimtelijke verbinding met buiten in relatie tot daglichttoetreding. Zo heeft iedere woning een eigen karakter gekregen. Mensen kunnen zeggen: ‘Ik woon daar, dat is mijn huis’. Zo heeft de ene woning een gigantische vide en de ander weer een leefkeuken met uitzicht op het landschap.”

“Bosrijk volgt de ontwerpprincipes van John Habrakens Open Bouwen. Bouwen voor de toekomst, met transformeerbare plattegronden die kunnen meebewegen met de wensen van de gebruiker. De vrije indeling en flexibiliteit in combinatie met houtbouw was voor mij als ontwerper een pittige, nieuwe uitdaging. Zes meter overspanning is het maximale wat je kan doen zonder dikke vloeren te maken of extra ondersteuning. Kijk nou zelf, dit is toch fantastisch! Het voelt overweldigend. Hier hebben we constant aan vastgehouden in de hele ontwerpfase.”

Biobased bouwen betekent bouwen met hernieuwbare natuurlijke materiaal bronnen, waardoor je de planeet niet vervuild. In dit geval gaat het om gecertificeerd naaldhout met FSC-keurmerk uit Europese bossen. Door vervolgens met droge verbindingen te werken tussen bouwelementen – MKA’s visie op open building-systemen – worden gebouwen demonteerbaar en ‘remonteerbaar’ en kunnen bouwelementen in de toekomst een tweede leven krijgen in de circulaire economie. Dat kan niet in gestort beton. Houtbouw heeft daarom de toekomst.

Hoge duurzaamheidsambities

Zuiver Bosrijk is het resultaat van een gewonnen tender die door de gemeente Eindhoven in 2018 is uitgeschreven. Voor het team was het vrij logisch dat er in hout gebouwd zou gaan worden. Henriksen herinnert zich de uitvraag nog goed: “De duurzaamheidsambitie van de gemeente was torenhoog. We waren er al snel uit dat houtbouw een must was om de gewenste kwaliteit te kunnen behalen. Hout is een van de meest duurzame materiaalsoorten om mee te bouwen. Werken met natuurlijke materialen levert een gezonde leefomgeving op met een gezond binnenklimaat en dat bevordert weer een gezonde levensstijl. Dat de woningen uiteindelijk in drie losse clusters zijn ontworpen, hebben we als team bedacht. Wij vonden samen met BPD, BOOM Landscape, Tom van Tuijn Stedenbouw, Arcon, Awood en Arup dat we met dit ontwerp het best antwoord konden geven op belangrijke maatschappelijke vraagstukken als waterberging, hittestress, CO2-vermindering, biodiversiteit, duurzaamheid, sociale cohesie en energie.”

Inclusief constructie

“Bouw je met hout, dan moet je dat inclusief constructie doen”, pleit Katoen. “We waren destijds een van de eersten in Nederland die dit projectmatig en met zulke hoogwaardige architectuur zijn gaan doen. Er waren natuurlijk zelfbouwers die dat eerder hebben gedaan maar in dit ontwerp heb je woningen naast én op elkaar geschakeld. Dat geeft natuurlijk uitdagingen in het ontwerpproces. MKA is erin geslaagd om de woningen zo uit te werken, dat we hetzelfde beeld konden behouden als in de tender. Zo heeft MKA altijd vastgehouden aan de alzijdige kwaliteit. Daar zijn een soort houten tunnels voor ontworpen. Vanuit daar is er goed gekeken hoe er aan alle kanten grote gevelopeningen gerealiseerd konden worden. Dat zorgt voor veel daglicht, en bewoners kunnen vanuit de gehele woning van de omgeving genieten.”

Wat afwijkt van de houten materialisatie is de ondergrondse parkeergarage. “Deze is van beton gemaakt”. zegt Ruud Beurskens, verkoopmanager bij BPD. “Dat kan bijna niet anders. Het creëert een solide fundament. Verder zijn alle constructieve wanden en vloeren van Cross Laminated Timber (CLT). Het mooie is dat de afgewerkte CLT-wanden overal in huis zichtbaar zijn. Bewoners zien wat de constructie is en welke binnenwanden van houtskeletbouw zijn. Het feit dat je de stabiliteitswanden van CLT maakt, heeft invloed op de indeling van de woning. Je kunt met CLT niet eindeloos vrij overspannen en ‘klaar is Kees’. De kopse gevels zijn bijvoorbeeld meer gesloten. In de richting van het landschap en de binnentuin gebruiken we houtskeletbouw en grote raampartijen om het zo open mogelijk te houden. Van deze grote gevelopeningen hebben we veel geleerd. De ontwerpkeuzes van MKA hebben bijgedragen aan de optimalisatie van de indeling en de stabiliteit.

De woningscheidende wanden bestaan uit twee keer vijf lagen CLT met een spouw ertussen. De constructieve wanden zijn gemaakt van zeven lagen CLT. Waar dat niet nodig is, zijn de wanden dunner gemaakt. Daarbij hebben we altijd nagedacht over brandveiligheid en geluid. Dat is een hele ontdekkingsreis geweest. Zorg er bijvoorbeeld voor dat je de stopcontacten van de buren niet op precies dezelfde plek in de houten wanden plaatst, want dan krijg je geluidslekken. Het mooie aan CLT is dat je het in de fabriek kunt prefabriceren. De wanden en vloeren komen kant en klaar, op de vrachtwagen, aan op de bouwplaats. Je zou denken dat je daarmee beperkter bent in keuzeopties, maar niets is minder waar. Er is ontzettend veel keuze, alleen moeten bewoners eerder in het proces keuzes maken. Dat zijn verwachtingen die je goed moet managen.”

“Als je duurzaam denkt, moet je ook duurzaam doen”, vervolgt Katoen. “Dan moet je niet naderhand nog van alles gaan toevoegen wat eigenlijk niet zo duurzaam is, ook al wringt dat soms met maakbaarheid en haalbaarheid. Sommige overspanningen waren zó groot, dat ze vrijwel niet met balken in de CLT-wanden op te vangen waren. De balken krijgen dan enorme afmetingen. Dat wil je niet. Het aantal stalen balken hebben we tot een minimum weten te beperken. Daar ben ik heel trots op en daar heeft MKA altijd heel kritisch in meegekeken. Een les die we hebben geleerd is dat veel in hout kan, maar dat je ook aan de woonkwaliteit en stabiliteit moet blijven denken. Ook bijvoorbeeld in de afwerking van de gesloten gevels. Die is gemaakt van gecomprimeerde bamboe latten. Deze zijn thermisch gemodificeerd en hebben daardoor geen behandeling nodig. Ook verweert het materiaal op een natuurlijke manier. De keuze voor gesloten geveldelen is een slimme ontwerpkeuze geweest. Daardoor hoeven we de gevel achteraf niet extra brandveilig te maken en hebben we minder handelingen op de bouwplaats.”

Van droombeeld naar werkelijkheid

Als architect kon Henriksen haar creativiteit de vrije loop laten in Bosrijk. “Dit project is de evolutie van het onderzoek naar houten woningen waar we vanuit ons bureau al jaren aan werken. Van houten villa’s in de duinen, tot houten mixed-use-gebouwen in Amsterdam zoals Poppies en Robin Wood. Inmiddels adviseren we de gemeente Amsterdam ook bij de ontwikkeling van een complete houten woonwijk bij het Nelson Mandelapark. Dat Bosrijk nu in aanbouw is, is het resultaat van een intensief ontwerpproces. Houten woningen bouwen in combinatie met flexibiliteit en een gedurfd ontwerp gaat niet over één nacht ijs. In het begin heb je allerlei droombeelden en fantasieën, maar gaandeweg moet je praktisch worden. Het moet haalbaar en maakbaar zijn en tegelijkertijd wil je vasthouden aan een bijzonder ontwerp. De keuze om bijvoorbeeld de expertise van Ban Bouw in te schakelen op het gebied van circulaire bouwmethodes is heel goed geweest. Dat weet je dat de kwaliteit overeind blijft. We hebben gezamenlijk als team met de gemeente Eindhoven ons droombeeld werkelijkheid gemaakt.”

Andere aanpak

Volgens Beurskens vraagt het verkopen van houten woningen om een andere aanpak dan reguliere, stenen woningen. “Het ontwerp van Bosrijk spreekt kopers enorm aan. Daardoor wordt er heel bewust voor gekozen. De kortere bouwtijd is voor kopers een prettige bijkomstigheid, maar geeft niet de doorslag. Tegelijk zijn er ook veel vragen. Daarom nodigen we kopers uit voor workshops. Hoe richt je een woning in die volledig houten wanden en plafonds heeft? Wat betekent wonen in een houten huis? Je moet mensen inspireren om het hout het hout te laten. Dat werd bijzonder gewaardeerd en daardoor zijn mensen nóg meer verliefd geworden op hun woning.”

“Mensen vroegen bijvoorbeeld wat de garantie is op de houten constructie. Dat vond ik opvallend, want bij een woning van steen en beton is mij dat nog nooit gevraagd. Door een mockup te maken van de houten constructie konden mensen het zelf zien, ruiken, voelen en ervaren. Je moet echt een appèl doen op het gevoel. Hoe zit het met brandveiligheid, geluid en het binnenklimaat? Leg uit hoe je bouwt in hout en hoe dik een houten wand of vloer is. En dan niet alleen aan het begin van het proces, maar tot en met de inrichting. Interieurarchitecten helpen onze kopers met de vraag hoe je een houten huis moet inrichten. Niet iedereen ziet direct de mogelijkheden van een gaaf houten huis. Er is iets meer overtuigingskracht nodig, want een houten woning is nog geen gemeengoed in Nederland.”

Tuinen

Een houten gebouw ontwerpen en bouwen is één, maar een natuurlijke omgeving voor een duurzame gemeenschap creëren is een bredere opgave. Katoen: “Dit zijn bijzondere woningen die voor een specifieke doelgroep interessant is. Het community-aspect is uniek. De woningen hebben geen individuele tuinen, maar ruime privéterrassen die uitmonden in een openbaar natuurgebied. De terrassen zijn van elkaar gescheiden door hagen en struiken, die voor privacy zorgen. Je hebt hier een veel grotere tuin dan in een rijtjeshuis, alleen deel je die met de community. De samenleving heeft behoefte aan meer sociale interactie en gemeenschapszin met gedeelde voorzieningen zoals een buurtkas. Je deelt voorzieningen en komt bij elkaar voor een drankje of een praatje. Combineer dat met bijzondere architectuur en je hebt écht iets anders dan twee lagen met een zadeldak.”

Wat Beurskens merkt is dat kopers niet alleen heel blij zijn met hun woning, maar dat het ook van hout is. “Die trots delen ze met ons. Ze zijn de ambassadeur van de houten revolutie die gaande is.”