Uitgebreid Naturalis opent zijn deuren – longread
28 augustus 2019, 11:57
Zaterdag 31 augustus 2019 opent het gerenoveerde en uitgebreide Naturalis Biodiversity Center in Leiden opnieuw zijn deuren. Het in omvang bijna verdubbelde gebouwencomplex is naar ontwerp van Neutelings Riedijk Architecten voorzien van een spectaculair atrium en een rotsachtige stapeling van museumzalen.
Architect Michiel Riedijk tekent twee even grote vierkanten naast elkaar. Het linker vierkant deelt hij op in vieren, ook tekent hij er een rechthoek boven en gekromde rechthoek onder. Dat is de plattegrond van de gerenoveerde oudbouw met centraal de depots en eromheen de laboratoria en kantoren. Het rechter vierkant breidt hij eerst naar buiten uit en vervolgens tekent hij er een serie lijnen in. Dat is de plattegrond van de nieuwbouw met zijn centrale atrium en getrapte volume van het museum.
In de plattegrond zijn het vierkant van de depots in de oudbouw en het vierkant van het atrium in de nieuwbouw bijna even groot. “We hebben het echt ontworpen als een ensemble”, vertelt Riedijk. “Als een vorm en contravorm – tegenover het met depotruimte gevulde carré van de oudbouw staat het lege carré van de nieuwbouw, waar het nieuwe atrium het gebouwencomplex lucht geeft.”
Museum gescheiden van depot en laboratoria
Met de renovatie en uitbreiding is het gebouwencomplex van Naturalis bijna tweemaal zo groot geworden. Daarbij heeft Neutelings Riedijk Architecten ervoor gekozen om het publieke programma van Naturalis volledig in de nieuwbouw onder te brengen en de oudbouw te transformeren tot een backstage met de depots, expeditie, kantoren en laboratoria.
De oude situatie, waar de publieksstromen en archief- en onderzoekstromen bewust door elkaar heen liepen, gaf allerlei problemen, analyseert Riedijk. Zo was er eigenlijk geen expeditie en stond de 22 lagen hoge archieftoren temidden van de museumruimtes. Door de publieksstromen te scheiden van de archief- en onderzoekstromen, zitten die elkaar in praktische zin, maar ook op het gebied van beveiliging en conditionering, niet meer in de weg.
Los daarvan was er met de enorme groei van zowel het aantal bezoekers als het archief en het aantal onderzoekers ook gewoon veel meer ruimte nodig. Door de fusie met het Zoölogisch Museum Amsterdam en de vestigingen van het Nationaal Herbarium Nederland in Leiden en Wageningen werken er nu zo’n 820 mensen en telt collectie maar liefst 42 miljoen natuurhistorische objecten. Dit is het Natural History Museum van Nederland.
Transformatie van het oorspronkelijke gebouw
Het oorspronkelijke gebouw van Naturalis, ontworpen door architect Fons Verheijen van VVKH, was in 1997 opgeleverd en had zijn entree nog in het monumentale Pesthuis aan de overzijde van Darwinweg. Een lange brug leidde bezoekers over de weg, door een schijfvormig gebouw met kantoren, laboratoria en een bibliotheek, naar het museum.
Met de vernieuwing van Naturalis zijn die oude museumruimtes getransformeerd tot depotruimte en is de brug over de weg komen te vervallen. Het Pesthuis is door het Rijksvastgoedbedrijf verkocht. Achter de nieuw depotruimte, die verbonden is met de bestaande 22 verdiepingen tellende depottoren, heeft Neutelings Riedijk Architecten een nieuw, schijfvormig gebouw ontworpen met extra laboratoria in de stijl van de oudbouw. Riedijk: “Met zijn horizontale belijning en materialisering hebben we het filologisch laten aansluiten bij de oudbouw.” Onderin het toegevoegde gebouw is een uitgebreide expeditie opgenomen.
De architect vertelt dat het misschien eenvoudiger was geweest om de oudbouw helemaal te slopen, maar dat Naturalis zijn geschiedenis wilde eren en het vanuit die visie belangrijk vond dat het oude gebouw geherinterpreteerd werd. Zelf vindt Riedijk het ook vanuit duurzaamheidsoogpunt belangrijk dat gebouwen waar mogelijk zoveel mogelijk behouden blijven. Dat de architect van het oorspronkelijke gebouw van deze herinterpretatie niet gediend was en voor de transformatie ervan een schadevergoeding kreeg is verder bekend.
Vol verwijzingen
In het stationsgebied van Leiden ligt Naturalis tussen de campus van Leids Universitair Medisch Centrum en een bedrijvenpark met onder andere farmaceutische bedrijven. Vanuit de campus van het LUMC is er een nieuwe voetgangers- en fietsas aangelegd die voor de deur van Naturalis uitkomt en in de toekomst doorgetrokken wordt het bedrijvenpark erachter in.
Met zijn nieuwbouw presenteert Naturalis zich met verve aan deze nieuwe as. Wat betreft zijn schaal sluit het gebouw aan bij de andere grote gebouwen in het stationsgebied. In zijn vorm en materialisering vertelt het helemaal zijn eigen verhaal. De gesloten volumes van de tentoonstellingszalen zijn wisselend op elkaar gestapeld en voorzien van een grove travertin bekleding waarin lichte ‘friezen’ zijn opgenomen. De constructie van het atrium toont zich naar buiten toe als een lichte, betonnen constructie.
In zowel de stapeling van de tentoonstellingszalen als de constructie van het atrium zijn allerlei verwijzingen te lezen naar de natuur, de geschiedenis daarvan en hoe die via opgravingen onderzocht wordt. Kortom, verwijzingen naar waar Naturalis voor staat. Riedijk wil er liever niet teveel over zeggen. “Het gebouw moet voor zichzelf spreken. Wij vinden het belangrijk dat gebouwen spreken, maar dat ze dat dan niet op een letterlijke, maar evocatieve manier doen.”
In de constructie van het atrium is een kristal te zien, een bottenstructuur, moleculen, een instrument, spiedende ogen, een floraal motief… het is niks en tegelijkertijd alles. Riedijk wil er alleen over zeggen dat er goed over nagedacht is. Anders krijg je zoiets ook niet gebouwd, benadrukt hij. Bij de met travertin beklede tentoonstellingszalen zijn de referenties wat letterlijker: aardlagen, opgravingen, rotspartijen. Zelfs spreekt Riedijk daar ook van een “rots” waar binnen een “bergpad” omhoog over heen loopt.
De travertin gevelbekleding is nog wel verhaal apart. Deze heeft een zeer grove structuur gekregen, die hobbelt en bobbelt. Het is travertin uit Iran, vertelt Riedijk, die uit zichzelf al wisselend van kleur is, maar waarin ook fossiele en kristalachtige structuren te zien zijn. Een sterke illustratie van waar Naturalis over gaat. Doordat de gevelbekleding binnen doorloopt is het materiaal op het “bergpad” ook van dichtbij te bekijken. Echt een vondst.
De travertin gevelbekleding wordt afgewisseld door banen van wit beton – friezen – met een reliëf dat ontworpen is door modeontwerper Iris van Herpen. Voor het patroon liet ze zich inspireren door de natuurlijke vormen die ze in de collectie van Naturalis vond. Door goed na te denken over de afsnijdingen van de patronen kon uiteindelijk met 13 verschillende panelen bijna een kilometer aan fries gemaakt worden die zich qua volgorde nergens herhaald.
Atrium
Bij binnenkomst in het atrium wacht bezoekers een verrassing: de constructie die buiten een wit betonnen uiterlijk had, is binnen bekleed met eikenhout. Waar Neutelings Riedijk Architecten de ruimte buiten de museumzalen in bijvoorbeeld het Museum aan de Stroom in Antwerpen als buitenruimte heeft ontwerpen, daar is het atrium hier echt een interieur geworden. Dat was een nadrukkelijke wens van de opdrachtgever, geeft Riedijk desgevraagd aan. Het “bergpad” dat vanaf de begane grond omhoog slingert richting de tentoonstellingszalen is daarom ook voorzien van een houten vloerbekleding.
Binnen het gebouwencomplex van Naturalis vormt het atrium het verdeelcentrum: van hieruit worden alle onderdelen ontsloten. Op de begane grond, onder de nieuwe tentoonstellingszalen, zijn daarbij de meest publieke functies van de instelling ondergebracht: een gratis toegankelijk educatiecentrum met de naam Live Sciences, het restaurant, de winkel en het auditorium.
Ter verluchtiging is het atrium ook nog voorzien van panelen met motieven van planten en dieren die ontworpen zijn door designer Tord Boontje. Voor Naturalis ontwierp hij meer dan honderd verschillende panelen, die overigens ook helpen in de akoestiek, en waarvan de grootste helemaal bovenin hangt.
Tentoonstellingszalen
De route omhoog, die eindigt op een verdieping met een tweede educatieruimte en café met terras, gaat onderweg langs drie lagen met tentoonstellingszalen. Per laag zijn in basis steeds drie tentoonstellingszalen ontworpen. Doordat de zaal voor de dinosauriërs dubbelhoog is, mist alleen op de vijfde verdieping een derde zaal. Het museum kan de zalen naar wens individueel programmeren of met elkaar verbinden.
Door de zalen op het noorden naar boven toe steeds iets ten opzichte van elkaar te laten verspringen, kon Neutelings Riedijk Architecten daar daglicht introduceren. In de meeste tentoonstellingszalen wordt hier geen gebruik van gemaakt, maar dat deert Riedijk niet. “Onze ambitie was om een gebouw te maken dat generaties mee zou kunnen gaan. Dan gaat het erom dat je dingen mogelijk maakt. Wellicht dat het op een later moment wel vaker ingezet gaat worden.”
Draagconstructie
De tentoonstellingszalen zijn in basis 6 meter hoog en hebben een vrije overspanning van 21 meter. De draagconstructie is bijna volledig uitgevoerd in beton en steunt op de dubbele wanden tussen de tentoonstellingszalen in. Tussen die wanden liggen technische ruimtes maar bijvoorbeeld ook de vluchttrappenhuizen. Deze dubbele wanden lopen van boven tot onder door het gebouwdeel heen.
Om de verspringingen in het bouwvolume op de kopse kanten mogelijk te maken, is daar gebruik gemaakt van een dubbele constructie met een ‘schijf’ waaraan wisselend uitkragende delen zijn opgehangen. De draagconstructie van de noordgevel is eleganter opgelost: de per laag terugspringende wanden daar zijn uitgevoerd als dragende balken.
Conclusies
Door in de renovatie en uitbreiding van Naturalis het publieke deel van het programma te verzelfstandigen, kon Neutelings Riedijk Architecten hier veel sterker een uitdrukking aan geven. Waar het museum voorheen achter het onderzoeksgebouw verstopt zat, daar eist het nu zijn plek in de stad op. En dat past bij een museum dat meer dan 400.000 bezoekers per jaar trekt.
De monumentale structuur die het architectenbureau daarbij ontworpen heeft, biedt het publiek een boeiende ervaring en biedt Naturalis een flexibel kader waarmee het klaar is voor de toekomst.