Een biobased en circulaire Stadswinkel voor Tilburg

Na twee jaar verbouwen opent de nieuwe Stadswinkel van Tilburg op 10 juli zijn deuren voor publiek.
Het voormalige bibliotheekgebouw is na een ingrijpende transformatie, met circulair en biobased bouwen als leidraden, de centrale plek waar inwoners en bedrijven terecht kunnen bij de gemeente. Common Affairs maakte van het beige monolitisch gebouw een eigentijds huis van de stad, met een opvallende houten gevel en een kap als bekroning.

De gemeente Tilburg formuleerde in 2018 hoge ambities voor de duurzaamheid en circulariteit van haar eigen huisvesting, vertelt Common Affairs. Nu staat er aan het Koningsplein, in het centrum van de stad, een sterk biobased en circulair getransformeerd pand. Het ontwerp is gericht op zoveel mogelijk hergebruik van en uit het oorspronkelijke gebouw, alsook hergebruik in de toekomst. Alle nieuw toegepaste materialen en producten zijn gerecycled of gemaakt van hernieuwbare grondstoffen, stelt het architectenbureau.

Het gebouw biedt onderdak aan een deel van de gemeentelijke organisatie en de Stadswinkel. Dat laatste is de plek waar vanaf nu inwoners terecht kunnen voor diverse vormen van dienstverlening. Dat kan gaan om een rijbewijs of huwelijksvoltrekking, maar ook hulp bij schuldproblematiek of het aanvragen van een uitkering. Het is de plek waar een groot deel van de gemeentemedewerkers zijn plek heeft. De gehele begane grond met de publiekshal, het werkcafé en het vergadercentrum is vrij toegankelijk. De realisatie van extra vides en de toevoeging van nieuwe liften en trappen zorgen voor openheid en een (visuele) verbinding van de kantoorverdiepingen met de publiekshal.

Circulariteitsprestaties

Een opvallend kenmerk van de nieuwe Stadswinkel is de – hoogwaardig geïsoleerde – houten gevel. De 90.000 latten van verschillende dikte geven een ruwe, schorsachtige uitstraling. In contrast daarmee is het hout van de kozijnen en vliesgevels blank gelakt. De transformatie is zo uitgevoerd dat alles weer volledig is te demonteren; het gebruik van kit en pur was ‘verboden’ en de latten van de gevel zijn dan ook vastgeschroefd. De installaties zijn uit het zicht geplaatst door een nieuwe kap, waarmee bovendien de zonnepanelen onder een ideale hoek konden worden geplaatst. “Die houten kroon transformeert de oude monoliet in een eigentijds huis van de stad”, aldus Jos van Eldonk, architect-partner van Common Affairs.

Om de mate van circulariteit meetbaar te maken, heeft W/E adviseurs een methode opgesteld waarbij de Milieuprestatie Gebouw (MPG) is aangevuld met een waardering voor vijf circulaire strategieën. Bij de ‘Circulariteitsprestatie Gebouw’ (CPG) wordt een project getoetst aan de strategieën: benut het beschikbare; gebruik het hernieuwbare; minimaliseer milieu-impact; creëer voorwaarden voor een lange levensduur; creëer voorwaarden voor toekomstige cycli. Conclusie van de metingen is dat het nieuwe gebouw op alle vijf strategieën hoge prestaties behaalt, met een totaalscore van 8,7, aldus het architectenbureau.

Benut het beschikbare en gebruik het hernieuwbare

Behoud van wat er is betekent al een enorme winst op grondstoffenbesparing. Gemeente Tilburg besloot bij de ontwikkeling van de Stadswinkel het bestaande kantoorgebouw te renoveren in plaats van sloop en nieuwbouw. Het constructieve casco, bestaande uit een kolom-liggerstructuur, leende zich goed voor de transformatie. De constructieve ingrepen die benodigd waren, betroffen nieuwe verticale verbindingen tussen de verdiepingen. Om materiaalverlies te voorkomen, vertelt Common Affairs, is bijvoorbeeld ook de bestaande lichtkap behouden en de nieuwe kap hieromheen ontworpen.

Samen met Alba Concepts is een inventarisatie gemaakt van de producten die vrij kwamen bij de renovatie en de hoeveelheden daarvan. Deze producten zijn maximaal in de kringloop gehouden. Indien mogelijk zijn onderdelen – van fundering, draagconstructie, vloer- en dakconstructie tot en met het noodaggregaat en de glazenwasinstallatie – behouden en in het gebouw hergebruikt. Andere onderdelen zijn elders in gemeentegebouwen hergebruikt. Via een marktplaats zijn vrijkomende materialen en producten, uiteenlopend van draaikiepramen en computervloeren tot tapijttegels en tl-armaturen, aangeboden. Een groot deel van de bureaus in het nieuwe kantoor zijn afkomstig uit oudere stadskantoren en samen met een sociale werkplaats gerevitaliseerd.

Nieuwe materialen die zijn gebruikt, bestaan volgens Common Affairs voor het overgrote deel uit biobased grondstoffen. “Dat betekent dat ze in de natuur weer aangroeien in een korter tijdsverloop dan de toepassing in het gebouw.” Dat geldt bijvoorbeeld voor de schil van het gebouw, die grondig is vernieuwd en geïsoleerd als belangrijke stap naar een zeer energiezuinig gebouw. Hierbij zijn vlaswol voor de gevels en drukvaste houtvezelplaten voor het dak gebruikt.

De gevel is bekleed met voorvergrijsd fraké latten, bevestigd met rvs schroeven. De kozijnen en luiken zijn uitgevoerd in een combinatie van blank gelakt eiken en geacetyleerd naaldhout. Ook in het interieur is gebruik gemaakt van biobased materialen, zoals de kurklinoleum gietvloeren met biobased binder, of gerecyclede producten, zoals de tapijttegels op basis van oude visnetten en plafonds van gerecycled Pet. Alle meubels zijn losmaakbaar geconstrueerd met mechanische bevestigingen; het basismateriaal is een biobased en formaldehydevrij board uit tarwestro en gerecycled hout.

Milieu-impact minimaliseren

Bij deze strategie gaat het er om de milieu-impact gedurende de gehele levensloop van het gebouw te minimaliseren. De impact van materiaalgebruik verbetert volgens de MPG-berekening van 0,73 naar 0,68; dat komt volgens het architectenbureau doordat de renovatie het gebouw als nieuw maakt en fundering, vloeren en draagconstructie over een langere periode worden afgeschreven. “Wel zien we dat de relatieve bijdrage van gebouwonderdelen verandert en met name installaties een relatief grotere milieu-impact krijgen”, vertelt Common Affairs.

Voor het bepalen van de milieu-impact van energiegebruik is gebruik gemaakt van het berekende energiegebruik en de bijbehorende energiebron (elektriciteit, gas, warmte) uit de energieberekening. Om inzicht te krijgen in de samenhang van energie en materialen is de Duurzaamheid Prestatie Gebouwen (DPG)-methode ontwikkeld. Deze methode toont de milieueffecten van energie- en materiaalgebruik in dezelfde eenheid. Zo komt de totale milieubelasting van een gebouw over zijn gehele levensuur in beeld, legt het architectenbureau uit. Volgens de berekening worden de milieueffecten van energie- en materiaalgebruik door de renovatie 60% lager.

Lange levensduur en toekomstige cycli

De renovatie heeft de kwaliteit van het gebouw op een vergelijkbaar niveau gebracht met hedendaagse nieuwbouw; op onderdelen scoort de Stadswinkel zelfs beter. In gebruikskwaliteit scoort het gebouw een 9,5, bijvoorbeeld. De nieuwe, open structuur staat wijzigingen in de indeling toe, wat bijdraagt aan de toekomstwaarde. Van invloed op de beleving en daarmee levensduur van een gebouw is ook de omgevingskwaliteit, maar die laat zich niet altijd via het project beïnvloeden. In dit geval is een groene herinrichting van de aangrenzende openbare ruimte, waaronder het stenen Koningsplein, wel de intentie. ZUS heeft hiervoor een landschapsplan gemaakt.

De vijfde strategie is gericht op het einde van het gebouw. Bij het ontwerp voor de Stadswinkel heeft Common Affairs serieus nagedacht over wat er kan gebeuren met de bij sloop vrijkomende materialen en producten; de potentie van een circulaire sloopwijze is als het ware met het ontwerp vastgelegd. Losmaakbaarheid heeft specifieke aandacht gekregen bij de detaillering van de in- en afbouw. In een gebouw- en materialenpaspoort zijn de gebruikte materialen en producten vastgelegd, maar ook informatie over de wijze van demonteren. Er is een materialenpaspoort opgesteld van zowel bouwkundige als installatietechnische elementen via Madaster.

Open organisatie

Het oude stadskantoor fungeerde vooral als huisvesting van medewerkers; in de Stadswinkel geeft gemeente Tilburg de openbare dienstverlening een letterlijk prominente plek op de begane grond. In de vrij toegankelijke publiekshal treffen bezoekers niet de gebruikelijke balies aan, maar gastvrouwen en -mannen die hen verder helpen. Afhankelijk van de gevraagde dienst worden de burgers geholpen op verschillende soorten overlegplekken; die variëren van een zeer open setting aan ronde bureaus tot meer besloten spreekkamers voor vertrouwelijker gesprekken.

Op de begane grond bevinden zich tevens het werkcafé-restaurant en het vergadercentrum, waardoor hier de grootste dynamiek is. Dit leidt ook tot grote levendigheid aan alle pleingevels. Het gebouw heeft om die reden meerdere publieksentrees; het past is de strategie van de gemeente om alle contact met externen laagdrempelig in het publieke gebied te organiseren. De werkplekken van de medewerkers op de verdiepingen zijn juist extra beveiligd, mede omdat steeds meer werkzaamheden en gegevens privacy-gevoelig zijn. Met eenpersoons beveiligingspoortjes is een sterke beveiligingsschil gecreëerd. De extra in het casco gezaagde vides en de glazen liften en houten open trappen zorgen tegelijkertijd voor ruimtelijke verbinding en zicht met de centrale hal.

Werkconcept

De gemeente Tilburg heeft gekozen voor een vorm van Het Nieuwe Werken, gebaseerd op voortschrijdend inzicht. In de gecreëerde werkomgeving mag in principe iedereen overal zitten. Daarbij werkt de gemeente met zogenoemde domeinen die zijn ingericht naar type opgave van één of meerdere afdelingen. Alle verdiepingen beschikken over voldoende overleg- en ontmoetingsplekken. De uitstraling daarvan is heel divers, maar herkenbaar in gebruik, aldus Common Affairs.

Medewerkers kiezen een werkplek die past bij de activiteit en het gewenste resultaat, waarbij ze kunnen kiezen uit primaire en secundaite werkplekken. Als primaire werkplek zijn er concentratieplekken, open project-atelierplekken, en beeldschermwerkplekken. Secundair zijn er brainstormruimten, open of gesloten overlegruimten, aanlandwerkplekken en ontmoetingsruimten. De werkplekken zijn verdeeld over de vloeren in een verloop van dynamische naar rustige omgevingen.

De centrale ontmoetingsplekken zijn het meest dynamisch en veelal gesitueerd in de wat onrustiger zones: bij de loopgebieden en de vide. Deze plekken hebben het sterkst een eigen karakter per domein en zijn in kleurgebruik het uitbundigst. Het overgrote deel van de werkplekken ligt in de rustiger zones, die juist een ingetogen uitstraling en kleurgebruik vertonen. De indeling van werkplekken is echter heel flexibel en universeel inzetbaar, waardoor de inrichting makkelijk meebeweegt met organisatiewijzigingen.

Gezondheid

Bij het ontwerp heeft Common Affairs ruim aandacht besteed aan geluidsisolatie van de gevel en tussen de verschillende ruimten. Voorts is gezorgd voor ventilatie met volledig verse lucht; die wordt boven in het gebouw aangezogen om aanzuiging van verontreinigde lucht te minimaliseren. De installatie is CO₂-gestuurd. Het thermisch comfort is hoog dankzij de hoge isolatiewaarde van de gevel, de gelijkmatige afgifte van warmte en koude door vloerverwarming en klimaatpafond, en de mogelijkheid van fijnmazige afstemming op de actuele bezetting.

De schuine daken zijn voorzien van PV-panelen; twee platte daken zijn ingezet om regenwater op te vangen en te bufferen en de biodiversiteit te stimuleren. Hoger en intensiever groen was aan de randen van het dak constructief mogelijk door de toepassing van een lichtere gevel. Ook ter plaatse van kolommen was extra belasting mogelijk. Het groenontwerp voor het gebouw is gemaakt door MTD landschapsarchitecten.

Lessons Learned

De politiek wil graag het goede voorbeeld geven met duurzame gebouwen. Common Affairs merkte echter dat de ambities kunnen botsen met de praktijk. Dat heeft met uiteenlopende dingen te maken, variërend van garanties op en certificering van producten, bekendheid met werkwijzen tot financiële mogelijkheden. Zo ontdekte het bureau dat werken zonder kit of pur niet heel vanzelfsprekend was; in de praktijk grijpt de bouw juist graag naar deze middelen omdat ze snel, makkelijk en bewezen zijn. Alternatieven zijn vaak ook duurder, complexer aan te brengen of de garanties ontbreken.

Vaak is er onvoldoende ervaring met toepassing van duurzame alternatieven, merkte Common Affairs, en durven opdrachtgevers en aannemers het risico niet aan. Voor certificering zijn veelal dure tests nodig. Bij de toepassing van hout in de gevel liep het architectenbureau aan tegen het feit dat het aanvankelijk gekozen hout weliswaar in een brandopstelling bij het Zweedse testinstituut RISe voldeed aan brandklasse B, maar de resultaten niet werden geaccepteerd door de leverancier en gevelbouwer. De resultaten kwamen niet overeen met de Nederlandse normen. Ook de houten vliesgevels waren in Duitsland getest en goedgekeurd, maar werden niet door de gevelbouwer en leverancier geaccepteerd omdat de uitkomsten niet pasten in de Nederlandse normen.

Dan is er nog het obstakel van greenwashing, vertelt het architectenbureau. Veel fabrikanten beweren biobased producten te leveren, maar dit blijkt slechts ten dele waar. Een aantal bestanddelen blijkt dan van biologische oorsprong, maar bindmiddelen zijn dat vaak niet of slechts gedeeltelijk, vertelt Common Affairs.

Bij de opdrachtgever is soms geen extra budget om het duurdere duurzame alternatief te kiezen. Een andere keer zijn er duurzame alternatieven die vragen om meer onderhoud en is er geen ruimte in de exploitatie van het gebouw. Soms zijn de producten relatief nieuw op de markt en kunnen nog geen garanties worden afgegeven, waardoor niemand de toepassing aandurft. “Aan ambitie is er aan de voorkant vaak geen gebrek”, zegt Common Affairs. “Het venijn zit in de staart van het proces.” Desalniettemin heeft het architectenbureau in Tilburg de ambities op het vlak van circulair en biobased bouwen weten te realiseren, met een bovendien architectonisch aansprekend gebouw.