ZUS: afdwingen dat er iets gebeurt in de stad

9 februari 2012, 14:41

In het kader van de 5e Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam Making City, die op 19 april officieel opent, zijn er 2010 in Rotterdam, Istanbul en São Paulo Test Sites opgericht, lokale onderzoeksopgaven die in concrete projecten zullen uitmonden. Elma van Boxel en Kristian Koreman, partners van het Rotterdamse architectenbureau ZUS [Zones Urbaines Sensibles], zijn de ‘local curators’ van Test Site Rotterdam. Van Boxel over ‘I Make Rotterdam’, stedelijke ontwikkeling in tijden van crisis en de noodzaak van alliantievorming.

Tekst: Roel Griffioen

Deels volop in ontwikkeling, deels vergeten en versleten, dat is in een notendop het lot van Rotterdam Central District en Pompenburg, het gebied dat de Test Site Rotterdam beslaat. Onder de verzamelnaam ‘I Make Rotterdam’ onderzoekt ZUS, in samenwerking met de gemeente en marktpartijen, verschillende strategieën om het gebied op duurzame wijze te transformeren.

Dat is hard nodig, stelt Elma van Boxel van ZUS: “De thematiek van dit gebied is economische stagnatie. Hier heeft in de afgelopen decennia een enorme speculatie plaatsgevonden, waarbij er overal grote kantoorgebouwen verrezen. Nu is de rek eruit. Dit gebied is een achterkant geworden, een eiland in de stad. Dankzij de Biënnale krijgen wij de kans om aan de slag te gaan met een urgent vraagstuk: stedelijke ontwikkeling in tijden van crisis.”

I Make Rotterdam
Dat Van Boxel en Koreman bekend zijn met de problematiek van het gebied is een understatement. Het architectenbureau ZUS vestigde zich bij oprichting in 2001 anti-kraak in het Schieblock, een kantoorschijf uit de jaren vijftig in het hart van het plangebied. Inmiddels is het blok dankzij ZUS en ontwikkelaar CODUM getransformeerd tot een verzamelplaats van (creatieve) bedrijven, aangevuld met enkele semipublieke ruimtes. Ook de IABR is gehuisvest in het gebouw. De sloop van het blok is tot in ieder geval 2015 uitgesteld.

Van Boxel: “Sinds we hier zijn gaan zitten, hebben we de omgeving elk jaar meer zien verwaarlozen – tot het op een gegeven moment zelfs een zero tolerance zone werd. Het zat te wachten op sloop, te wachten tot het plaats zou maken voor nieuwbouw.”

Paradoxaal genoeg gebeurde er juist niets vanwege de hooggespannen verwachtingen, merkten Van Boxel en Koreman toen zij alle ambitiedocumenten van de gemeente voor dit gebied verzamelden. “Zelfs een leek zou zien dat het wel echt ambitieus was wat men hier wilde doen,” stelt Van Boxel. Ze toont een kleine installatie die op een kast staat opgesteld. Een wolk van documenten hangt boven een stedelijk panorama. “Je hebt enerzijds de stedelijke realiteit en anderzijds wat er in die documenten en beleidsstukken wordt voorgesteld. Wij stelden vast dat de discrepantie daartussen steeds groter werd.”

“Kan je dit soort gebouwen niet een fundamentelere rol geven in de stad, vroegen wij ons af. Hoewel niemand erop zat te wachten hebben we in 2009 samen met CODUM, een jonge vastgoedontwikkelaar, een businessmodel gemaakt. Het doel was om huurders te verzamelen die op zo’n plek kunnen profiteren van elkaars aanwezigheid, maar tegelijk wilden we niet weer een nieuwe subsidiestructuur opzetten. Dat is gelukt doordat alle partijen die meegewerkt hebben er risicodragend ingestapt zijn – tot aan de aannemer toe. Wij doen dat zelf als ZUS en CODUM-coalitie ook. Dit voorbeeld toont aan dat het op meerdere plekken moet kunnen, maar je hebt daar wel een lokale alliantie voor nodig, om dat voor elkaar te krijgen.”

Een van de meest in het oog springende plannen van I Make Rotterdam is de Luchtsingel, een tijdelijke houten voetgangersbrug van 280 meter lang die over het spoor en de brede en drukke Schiekade heen getrokken wordt. De brug zal ‘landen’ bij de Hofbogen, het High Line-achtige project dat Crimson Architectural Historians in 2006 initieerde, waarbij kleine ondernemers en instanties zich in de ‘bogen’ van het viaduct van de in onbruik geraakte Hofspoorlijn vestigen. Bijzonder aan de Luchtsingel is dat het project wordt gefinancierd middels crowdfunding: iedereen kan een bijdrage leveren, in ruil voor naamsvermelding op een plank of een brugdeel.

De Luchtsingel is niet alleen een manier om het publiek bij het ‘maken van de stad’ te betrekken, maar ook om nieuwe projecten te katalyseren. Het project anticipeert op de bouw van het nieuwe Centraal Station, legt Van Boxel uit.

“Het huidige station opent zich voornamelijk naar het stadscentrum, maar het nieuwe station zal ook aan de oostzijde een entree krijgen. Als je nu naar het Schieblock loopt, kom je alleen maar langs achterkanten van kantoorgebouwen. Straks zal deze route veel prominenter worden. Dan is de vraag die wij stellen: hoe kunnen we deze nieuwe route, die rechte lijn, nu al naar de voorgrond halen? Hoe kunnen we er nu al voor zorgen dat dit gebied beter wordt ontsloten? Zo dwingen we af dat er iets gebeurt.”

Een ander project, Fabrique Urbaine, is een poging om kleinschalige industrie weer het centrum binnen te hevelen. Van Boxel: “In 2016 zal in het centrum een derde van de winkels verdwenen zijn. Alle industrie is al uit het centrum verwijderd. Als je in Parijs gaat kijken zie je dat de groothandels en de industrie zich nog gewoon binnen de ring bevinden, waardoor je een veel levendiger en economisch stabieler centrum hebt.”

In de stadsfabriek zal in samenwerking met verschillende ontwerpers, zoals 2012 architecten en Guido Marsille, straatmeubilair worden geproduceerd dat ter plekke gebruikt kan worden om de inrichting van de openbare ruimte te verbeteren. Op die manier kan Fabrique Urbaine een bouwplaats zijn voor “stedelijk weefsel”, zegt Van Boxel. Tegelijk moet het een plek worden waar particulieren terecht kunnen. “Je kan er dadelijk ook als burger aanbellen en zeggen: ik heb hier afvalmateriaal en daar wil ik een keuken van bouwen, kunnen jullie mij helpen?”

Maatwerk
Bij deze en andere projecten die in het kader van I Make Rotterdam ontwikkeld worden, probeert ZUS op maat gesneden samenwerkingsverbanden te creëren. Met ontwerpers, overheden, marktpartijen en andere organisaties worden gelegenheidscoalities gesloten. “Ontwerp gaat nog steeds om het ruimtelijke component, maar die component kan niet in gang gezet worden als de economie niet werkt, en die economie komt alleen op gang als er allianties aan gaan trekken. In tijden van groei is het heel simpel: er is één geldschieter en die bepaalt wat er gebeurt. Nu krijg je alleen dingen gedaan als je een alliantie vormt.”

Op die manier sluit I Make Rotterdam naadloos aan op het verhaal dat de IABR met het verhaal Making City wil vertellen. Van Boxel: “‘Maken van stad’ betekent volgens ons kijken naar de realiteit. We moeten ophouden met het bouwen van utopieën, maar pragmatisch en realistisch kiezen waar we mee bezig zijn. Rotterdam is van oudsher een stad van een sterke overheid en grote ontwikkelaars – zo kregen we de Wederopbouw voor elkaar. Nu is het echter tijd dat de stad minder op de gemeente en ontwikkelaars gaat steunen. Er treedt een schaalverkleining op in het maken van de stad.”

De aanpak die ZUS en de IABR voorstaan, vereist een rolverandering van de stedenbouwkunde. “Met stagnatie weten wij als stedenbouwkundigen nog niet om te gaan. Wij hebben alleen maar in groei gezeten. Aan de ene kant is stagnatie natuurlijk negatief. Tegelijk is het misschien wel een gezonde ontwikkeling, nu blijkt dat we lange tijd gebouwd hebben voor de leegstand. Het is een geldmachine geweest die moest blijven draaien.”

Van Boxel wijst naar buiten. “Kijk die toren staat leeg. Dat blok daar komt ook leeg te staan. Dat is niet best, maar in onze ogen biedt de leegstand ook kansen: wat als je er studentenhuisvesting in zou plaatsen?”

Op de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam, die op 19 april opent, zal ZUS de eerste resultaten van het ontwerponderzoek presenteren.

Dit artikel is een vervolg op het interview met George Brugmans, directeur van de IABR, dat vorige week op Architectenweb.nl verscheen. In AWM 47 verschijnt een uitgebreid artikel over de IABR.

Trefwoorden

internationale architectuur biënnale rotterdam luchtsingel zus

1	Mecanoo ontwerpt hoogbouwproject bij Den Haag HS maandag, 15 april
2	Video: Sluishuis vrijdag, 12 april
3	Kerckebosch Zeist uitgeroepen tot meest natuurinclusieve wijk maandag, 15 april
4	Parametrisch en duurzaam ontworpen vogelei als observatorium woensdag, 17 april
5	Rembrandthuis presenteert plannen verbouwing vrijdag, 12 april