Park Avenue, New York, met links gebouwen van de architect Candela

Terras 770 Park Avenue, New York, shot uit de film ‘Glass Onion’

Woonhotel ‘Duinwijck’ Den Haag, 1932

Impressie studio '71 East 71st street' aan Rotterdamse Academie van Bouwkunst

Is er een alternatief voor altijd dezelfde torenplattegrond?

1 juli, 12:00

De plattegrond van de gemiddelde nieuwe woontoren in Nederland ziet er grofweg zo uit: een rechthoek met een donkere kern in het midden met drie of vier liften, een ‘wokkeltrappenhuis’ (twee gescheiden vluchttrappen in één trappenhuis) en een smalle, donkere gang die tien tot twintig studio’s en kleine woningen ontsluit. Waarom hebben bijna alle hoge woontorens grofweg diezelfde laagwaardige opzet? En vooral: kan het ook anders en beter?

Onlangs was er een bijeenkomst over hoogbouw in Den Haag (‘BNA Know How lezing’) met discussie en lezingen door architect Carolien Schippers (-C-A-S-) en stedenbouwkundige Emiel Arends (gemeente Rotterdam en Amsterdam). Naast enthousiaste verhalen over het succes van Rotterdam als hoogbouwstad en extreme voorbeelden uit New York, was er toch ook kritiek op de hoge woontorens die overal in de grote steden in Nederland oppoppen. Bijvoorbeeld over de te krappe plinten waar alle logistiek van afval, fietsen en auto’s moet worden opgelost. Maar interessanter vond ik nog de vaststelling dat de plattegrond van de woontoren – een aantal interessante typologische hoogbouwexperimenten daargelaten – tegenwoordig altijd dezelfde, saaie opzet kent.

Iedere exercitie met bruto-netto verhoudingen, brandveiligheid, daglichteisen en bouwkosten lijkt op hetzelfde antwoord uit te komen. Blijkbaar hebben we in Nederland de optimale plattegrond voor woontorens gevonden en hoeven we niet verder te zoeken. Vergeet AI en parametrische modellen: die komen helaas ook met dezelfde oplossingen. Vervolgens is het efficiënt die optimale plattegrond en gevel zo vaak als mogelijk door te stapelen en te beëindigen met een plat dak. Den Haag heeft nog wel beleid om torens een kroon of beëindiging te geven, maar eigenlijk doe je dat liever niet, want uitzonderingen zoals setbacks en verbijzonderingen kosten veel geld.

De appartementen zelf zijn meestal geoptimaliseerd met een krap halletje met veel deuren voor meterkast, berging, badkamer en toilet – alle ruimtes die zonder daglicht kunnen – en een smalle gang naar de woon- en slaapkamer aan de gevel. Als je in de gelukkige situatie bent meer dan 50m² gebruiksoppervlak te kunnen huren of kopen, krijg je er – met dank aan het Bouwbesluit (Bbl) – nog een balkonnetje van 4m² aan de gevel bij. In de regel is dat een betonnen plaatje met een hoge glazen borstwering, want ja, anders heb je last van geluid en wind als je buiten zit.

Dat het ook anders kan, bewijst de geschiedenis. De woontoren kent eigenlijk een eigen typologie en dan kan het – vind ik – nooit kwaad terug te kijken hoe dit type gebouw is ontstaan. Daarvoor moeten we terug naar de vroege twintigste eeuw waar vooral in New York, door de enorme toestroom aan migranten uit Europa en de hoge grondprijzen, het wonen de lucht in werd gedrukt.

Hoe was het om te wonen in de eerste woontorens? Hoe was de ontsluiting geregeld en hoe zien de woningplattegronden eruit? Nou ben ik geen expert, maar wel altijd al gefascineerd geweest door de prachtige woonkolossen die in het bovenste deel terugspringen met – waarschijnlijk – prachtige terrassen en een geweldig uitzicht over de stad. En daarboven nog prachtig uit het volume geboetseerde watertorens en paviljoens met bogen en hoge ramen. Dit nieuwe type hoogbouw werd gekscherend ook wel ‘bruidstaart'-architectuur genoemd. Als voorbijganger kun je alleen maar fantaseren wat voor plattegronden schuilgaan achter deze prachtige gevels.

Toevallig kreeg ik vorige week van studenten van de Rotterdamse Academie van Bouwkunst (RAvB) een kijkje achter die gevels. Ik mocht als visiting critic aanschuiven bij de eindpresentaties van de studio van Caspar Frenken, Sereh Mandias en Job Floris met als titel ‘71 East 71st street’. De studenten moesten – voordat ze een woontoren in Rotterdam mochten ontwerpen – de New Yorkse, en uit Italië afkomstige, architect Rosario Candela (1890–1953) bestuderen. Candela was een architect die actief was in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw, een periode dat luxe wonen in hoogbouw in de mode raakte. Voor die tijd woonde je namelijk – als je geld en aanzien had – in een groot huis, een mansion of stadspaleis. Maar Candela en een aantal tijdsgenoten bedachten plattegronden waarin iedere woning anders was en soms ook gestapeld waren als ‘normale huizen’. Vooral in het bovenste deel waar volgens de ‘Zoning Law’ van 1916 setbacks gemaakt moesten worden, om voldoende licht op straatniveau te garanderen, werden individuele woonwensen als aanleiding genomen om terrassen en een feestelijke beëindiging te ontwerpen in plaats van de in die tijd gangbare kroonlijst met een plat dak met opslag en dienstruimtes.

De appartementengebouwen van Candela vallen op door innovatieve woningplattegronden waar representatieve ruimtes zijn geschakeld in een prachtige hiërarchie, met bijvoorbeeld een tweede route waarover personeel zich onopvallend kon verplaatsen. De slaapruimtes zijn ruimtelijk gescheiden van de woonverblijven, bezoek liep nooit langs badkamers en slaapkamers naar de woonkamer. En de woonruimtes zijn net iets hoger dan de standaard -vaak met splitlevel oplossingen- hebben grote ramen en waar mogelijk dubbele deuren naar een terras. De bovenste lagen met setbacks zijn ingenieuze 3D-puzzels met woningen over twee lagen of meer. Met terrassen die groot genoeg waren voor kleine daktuinen en visueel een eenheid vormden met de techniek van de liftmachinekamers, schoorstenen en watertorens. De toppen zijn feestjes, zowel voor de mensen die daar wonen, maar ook voor de stad. De luchtige toppen geven de verder plompe volumes een luchtig en feestelijk silhouet.

Dan zul je denken, dit gaat toch vooral over enorme appartementen voor de ‘happy few’? Wat hebben we daar nu aan in onze woningcrisis in Nederland? Een aantal studenten gaf een mooi en bruikbaar alternatief voor de standaard twintigspanners die we nu wel kunnen dromen. Appartementen en torenkernen zonder lange donkere gangen. Grotere appartementen met ongebruikelijke plattegronden, maisonnettes waar met grootouders samengewoond kan worden, maar ook voor woongemeenschappen. Met andere woorden, woningen die aantrekkelijk zijn voor andere doelgroepen en bijvoorbeeld gezinnen uit rijtjeshuizen kunnen lokken, woningen die langer bewoond worden en levensloopbestendig zijn. Woontorens die je het gevoel geven dat je thuiskomt in je eigen ‘huis’ in plaats van een anoniem appartementengebouw waar je een tijdje in een kleine studio woont totdat je genoeg verdient om weer snel te verhuizen.

In Nederland hebben we de zogenaamde ‘woonhotels’ uit dezelfde periode dat Candela actief was. Vooral in Den Haag werden in het interbellum luxe appartementengebouwen met vergelijkbare plattegronden ontworpen, ongetwijfeld werd er door architecten van de ‘Nieuwe Haagse School’ gekeken naar New York. De grote wooncomplexen hadden gemeenschappelijke voorzieningen zoals een centrale keuken, bewonersrestaurant, bibliotheek, logeerkamers en een tuin. Deze vaak bakstenen kolossen worden tegenwoordig bewoond door gezinnen, alleenstaanden, starters, ouderen… alle doelgroepen vinden er een plek. Een deel van de gemeenschappelijke ruimtes is door de tijd heen geprivatiseerd en hele grote woningen zijn opgesplitst, maar de genereuze entrees en trappenhuizen blijven, net als de ‘on-Hollandse’ woningen met grote hallen en hoge plafonds – dat zijn de meest geliefde appartementengebouwen van Den Haag.

Hoe komen we weg van de over-geoptimaliseerde en donkere torenkernen, weg van de saaie en voorspelbare studio’s en appartementjes? Hoe maken we woontorens toekomstbestendig en zorgen we ervoor dat ze over 100 jaar net zo worden omarmd als de fantasievolle duplexwoningen van New York en de Haagse ‘woonhotels’ nu? Ik doe een schot voor de boeg: staar je niet blind op de efficiëntste kern en slimste compacte woning maar durf te gaan voor rijkdom en schoonheid. Kies voor overmaat, maisonnettewoningen, setbacks, kronen, maak van iedere woontoren een feestje!

Alexander Pols is architect-directeur van Kollhoff&Pols architecten. Hij is architectlid in de Welstands- en Monumentencommissie van Den Haag, gastdocent en commissielid voor de beroepservaringsperiode en examencommissie van het Architectenregister.

Trefwoorden

rosario candela woontoren new york plattegrond den haag column alexander pols

1	Nudus, Bedaux de Brouwer en Stramien winnen tender voor sluitstuk Spoorzone Tilburg zaterdag, 23 augustus
2	Vernieuwd winkelpand markeert hoek tegenover Hoog Catharijne dinsdag, 26 augustus
3	Een opgeruimd en ‘paperless’ kantoor, werkt dat wel voor architecten? dinsdag, 26 augustus
4	Folly Hemelwerk van Tim Stoop wint hoofdprijs Folly Art Norg 2025 maandag, 25 augustus
5	Woongebouw Jolie markeert hoek van stedelijke wand in Le Sud vrijdag, 22 augustus

Gerelateerde nieuwsberichten

Column

Minerale steenstrips

29 april

Column

Een opgeruimd en ‘paperless’ kantoor, werkt dat wel voor architecten?

26 augustus

‘Instagrammable’

29 oktober 2024

Durven we in onze stedenbouw nog op de lange termijn te denken?

27 augustus 2024

Architectuur uit de jaren tachtig: behouden of niet?

2 juli 2024

Blijft er ruimte voor stenige gebouwen?

30 april 2024

Waarom zijn we zo gefixeerd op slanke torens?

2 januari 2024

'New Yorks zoning-model kan ook Nederlandse hoogbouw vooruit helpen'

9 januari 2024

Tako Postma: geen dikke maar waardevolle torens graag!

11 januari 2024

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Appartmentencomplex naast bekroond zorgcentrum door atelier PRO opgeleverd

Vandaag, 14:44

Naast woonzorgcentrum Scheldehof in Vlissingen, dat in 2018 werd uitgeroepen tot Zorggebouw van het Jaar, is naar ontwerp van atelier PRO appartementencomplex Kop van het Dok opgeleverd.

Van Gogh Museum steggelt met overheid over financiering renovatie

Vandaag, 10:14

Tussen het Van Gogh Museum en de overheid is een conflict ontstaan over de bekostiging van grootschalig onderhoud van de Amsterdamse kunstinstelling, zegt museumdirecteur Emilie Gordenker.