Universitair Centrum Psychiatrie in Groningen opent zijn deuren

Op de binnenstadscampus van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) opende onlangs het nieuwe psychiatrisch centrum zijn deuren. Atelier PRO en Vakwerk Architecten hebben gezamenlijk een gebouw ontworpen dat rond een beschermend hof ligt en waarin daglicht overvloedig binnenvalt. Architecten Dorte Kristensen en Ellen van der Wal zijn er trots op dat het ‘t normaalste gebouw op het ziekenhuisterrein is geworden – een prettige plek om korter of langer te verblijven en het hoofd op orde te krijgen.

Het is een behoorlijk rauwe, bijna industriële omgeving, de binnenstadscampus van het UMCG. Maar binnen het door Atelier PRO en Vakwerk Architecten ontworpen centrum ervaar je die context nauwelijks. Binnen beweeg je je rond het groene hof in het hart van het gebouw. De gedeelde woonkamers van de bewoners, de patiënten, kijken daar ook op uit. De eigen kamers van de bewoners kijken uit over de singel en de stad daarachter.

Architect Dorte Kristensen van Atelier PRO en architect Ellen van der Wal van Vakwerk Architecten wilden een gebouw ontwerpen dat patiënten zouden ervaren als een woonomgeving die in het verlengde zou liggen van de stad, en niet van het ziekenhuis. Dat is absoluut niet vanzelfsprekend, legt Van der Wal uit: psychiatrische centra zijn meestal zeer klinische omgevingen, die helemaal hufterproof ingericht zijn op die uiteindelijk maar sporadische uitbarsting.

Symbolisch voor de benadering van de architecten zijn de lekkere stoelen die in de eigen kamers van de bewoners een plek hebben gevonden. Als het even niet gaat, kan die stoel gewoon even weggezet worden. Voor al die andere momenten biedt die stoel een geweldige plek om even te ontspannen. De gele kleur van de stoel hangt samen met de gele gordijnen die op hun beurt weer het ochtendlicht oppakken en zo activerend werken.

Rond een hof

Het Universitair Centrum Psychiatrie bestaat uit drie bouwdelen met elk een eigen programma. Aan de ziekenhuiszijde ligt een vijf verdiepingen hoog poligebouw met op de begane grond een ruime ontvangstruimte en op de verdiepingen de poliklinieken.

Langs de singel ligt een drie verdiepingen hoog woongebouw. De knik in dit bouwdeel breekt effectief de lengte van dit gebouw zowel binnen, in de gangen, als buiten, richting de stad. Op de begane grond van dit bouwdeel liggen de ruimtes voor dagbesteding, voor de mensen die op zichzelf in de stad wonen en hier alleen overdag zijn. Op de verdiepingen liggen aan de ene zijde de eigen kamers, de patiëntenkamers zou je ook kunnen zeggen, en aan de andere zijde de woonkamers.

Tussen het poligebouw en het woongebouw liggen twee eenlaagse bouwdelen die het hof afmaken. Hierin zijn de therapie- en sportruimtes ondergebracht. Langs het hof hebben deze eenlaagse bouwdelen een soort kloostergangen die voorzien zijn van eigentijdse fresco’s door kunstenaar Gijs Frieling. De kloostergangen zijn voorzien van diepe vensterbanken, waar je ook even op kunt gaan zitten. “Dergelijke keuzevrijheid maakt een gebouw menselijker”, legt Kristensen uit.

Het gebouw als geheel heeft een vriendelijke, bakstenen gevel gekregen. “We wilden een licht en optimistisch gebouw ontwerpen dat tactiel en aanraakbaar zou zijn”, vertelt van de Wal. “De kaders in de gevel zijn gericht op het daglicht en daardoor lijkt het gebouw nog opener dan het al is.”

Van publiek naar privé

Het hof, in het hart van het centrum, ordent de verschillende bouwdelen en hun programma’s op een heel vanzelfsprekende manier. In die organisatie is ook een gradiënt te lezen van publiek naar privé.

Het meest publiek is de hoge entreehal onderin het poligebouw waarin je aan het hof even kunt wachten of een praatje kunt maken. Een brede wenteltrap en lift begeleiden je vanaf hier naar de poliklinieken op de verdiepingen. Kloostergangen leiden vanuit de entreehal links en rechts naar de therapie- en sportruimtes, en het woongebouw daarachter.

Eerst de wenteltrap op naar boven. Op de eerste verdieping van het poligebouw biedt een getrapt, groen atrium zich op de verdiepingen met gesprekskamers. Qua indeling volgen deze verdiepingen een regulier stramien. De behandelkamers zouden daarom ook door het ziekenhuis gebruikt kunnen worden of als kantoren. Naast de bureaus, waarbij de behandelaar uit oogpunt van veiligheid aan de kant van de deur zit, is er ook een zitje aan het raam voor als een informeler gesprek gewenst is.

Dan de kloostergangen in naar de therapie- en sportruimtes. Door de extra hoogte van de entreehal door te zetten in de vleugels van het gebouw, hebben de therapie- en sportruimtes hele prettige verhoudingen gekregen. Ze doen ergens denken aan de lokalen van vooroorlogse middelbare scholen of universiteitsgebouwen, wat misschien ook komt door de akoestische houten wandafwerking. Er zijn ruimtes voor kunstzinnige therapie, arbeidstherapie en bewegingstherapie. Om de sport- en fitnessruimtes nog iets meer hoogte te geven, liggen die iets verdiept in de grond. Ieder cluster van therapie- en sportruimtes heeft een eigen entreehal met kluisjes en soms een keukentje.

De kloostergangen leiden verder naar het woongebouw, naar de dagbestedingsruimtes op de begane grond en de eigen kamers op de verdiepingen. Die eigen kamers zijn de meest privé plekken in het centrum. Naast de eerder genoemde gele gordijnen en lekkere stoel valt in die kamer het vensterbankmeubel op. Aan de ene kant vormt dit een klein bureautje, aan de andere kant vormt het een diepe vensterbank waar je even op kunt gaan zitten om naar buiten te kijken. De vensterbank is daarbij diep genoeg om room-in mogelijk te maken, dus dat een familielid een nachtje blijft slapen.

De eigen kamers bieden toegang tot gedeelde woonkamers met centraal steeds een keuken en daaromheen een variatie aan zitmogelijkheden. Wat opvalt is dat het daglicht in de woonkamers altijd van meerdere kanten binnenvalt en dat in de ruimtes grote potten te vinden zijn met flinke planten. Dat is toch veel beter dan van die kleine plantjes, vindt Kristensen. En wat pas ‘s avonds echt opvalt is dat de woonkamers een huiselijke verlichting hebben gekregen, met een warme lichtkleur, en ook enkele donkerder zones, zoals thuis ook het geval is.

De woonkamers op de eerste verdieping bieden toegang tot de grote daktuinen bovenop de vleugels met therapie- en sportruimtes, de woonkamers op de tweede verdieping bieden toegang tot omsloten balkons. Bewoners, patiënten, worden daar geplaatst waar ze mee uit de voeten kunnen. Sommige afdelingen zijn daarbij open, anderen zijn gesloten. Met grote deuren in de gangen is in te stellen welke kamers op welke woonkamers uitkomen, zodat afdelingen eenvoudig vergroot of verkleind kunnen worden.

Menswaardige omgeving

Ziekenhuisomgevingen vindt Kristensen over het algemeen stigmatiserend. Ze benadrukken dat je ziek bent. Hier is daarom ingezet om bovenal een menswaardige omgeving te realiseren met volop daglicht, ruimte en normaliteit. Dat is de kern van het project, stellen Van der Wal en Kristensen.

Dat begint echt bij daglicht. stimuleert een normaal dag- en nachtritme, maakt mensen gelukkiger en daarmee rustiger. Daglicht werkt helend, benadrukken de architecten. “In dit specifieke centrum gaat het ook vaak om bange mensen”, vertelt Kristensen. “Dan is echtheid en oprechtheid in de architectuur ook van belang.”

Zelf is Kristensen er ook van overtuigd dat wanneer er een plezierige plek is ontworpen, dat daar ook met meer liefde mee omgesprongen wordt. Dat soort plekken blijven mooi.

Het ontwerp voor het Universitair Centrum Psychiatrie hebben Atelier PRO en Vakwerk Architecten echt samen gemaakt. Door het gezamenlijke ontwerpteam is afwisselend op het ene en op het andere bureau gewerkt, eerst aan het gebouw en daarna aan het interieur.