Het einde van de starchitect - wie gelooft dat?

22 januari 2013, 14:10

Heeft ‘starchitecture’
zijn langste tijd gehad, zoals werd gesuggereerd tijdens de afgelopen Architectuurbiënnale van Venetië? Onderzoeker en journalist Roel Griffioen zet hier zijn vraagtekens bij. “Juist starchitects landen elke twee jaar in Venetië om aanbeden te worden door een grote schare volgelingen.”

Tekst Roel Griffioen

Het is gedaan met starchitecture. Dat constateerde architectuurjournaliste Tracy Metz onlangs tevreden in de Groene Amsterdammer. Op de Architectuurbiënnale in Venetië, die eind november sloot, had zij gezien dat de sterrencultus rond architecten plaats maakt voor gemeenschapszin en burgerinitiatief. “Nooit eerder heeft de biënnale zo'n sterke politieke en sociale insteek gehad; nooit eerder is er hier, in het hart van het vak, zo'n sterk mea culpa uitgesproken.”

Het mea culpa waar Metz van spreekt is dat architecten bekennen dat ze te lang in een wolk van zelfgenoegzaamheid hebben verkeerd. Gastcurator David Chipperfield stelt dat de professie en de maatschappij uit elkaar zijn gegroeid. Architecten worden gezien als “zichzelf promotende, autobiografische dieren.”

Dat moet maar eens voorbij zijn, stelt de curator. ‘Zijn’
biënnale, getiteld ‘Common Ground’, wil daarom geen verzameling van ‘individuele spektakels’ zijn. De projecten die Chipperfield bijeenbracht, zijn volgens hem ‘manifestaties van gemeenschappelijke waarden’. Architectuur die niet ingezet wordt ter meerdere eer en glorie van de bedenker, maar dienstbaar is aan de publieke zaak.

Eredivisiearchitectuur
De diagnose van Common Ground is juist: we zijn geobsedeerd door de namen van Bekende Architecten. Eredivisiearchitectuur - zeg maar de architectuur die je aantreft in koffietafelboeken - wordt voorgesteld als een wereld die geregeerd wordt door zelfverzekerde, hypercreatieve architecten.

Besprekingen in architectuurbladen vertellen dat die-en-die architect dat-en-dat ontwerpprobleem zus-en-zo opgelost heeft. De architectuurhistorische canon is een lange litanie van Belangwekkende Namen. Luxe uitgegeven monografieën staan bij architectuurliefhebbers in de woonkamer als altaarstukken opgesteld.

Ten grondslag hieraan ligt een geloof in architectuur als een schepping. Of dat architectuur, zoals Le Corbusier stelde, een pure creatie van de geest is. Architectuur komt in deze visie tot stand in een soort onbevlekte ontvangenis, niet in een lang, moeizaam en duur proces van handjeklap met de aannemer, eindeloos lang durende vergaderingen met cliënten, gepieker over bestemmingsplannen, financiële tegenvallers en papierbakken vol afgekeurde schetsen.

Dat is natuurlijk een fabel. Gebouwen ontstaan niet simpelweg in de pen van een ontwerper. Architectuur is een diep synthetisch vak. Verschillende partijen met verschillende agenda’s zijn samen verantwoordelijk voor het eindresultaat. Ontwerpbureaus zijn plekken met een ingewikkelde topografie van macht, taken, verantwoordelijkheden en vaardigheden.

En zelfs in het geval dat een project opgepakt wordt door één architect met totale ontwerpvrijheid, dan blijft het de vraag hoe ‘origineel’, ‘authentiek’, of ‘autonoom’ het eindresultaat is. Elke ontwerper draagt een immense catalogus met zich mee van beelden, opgebouwd tijdens een leven van blootstelling aan de architectuur van anderen, tijdens uren van grasduinen in architectuurtijdschriften en ettelijke excursies naar canonieke bouwwerken.

Zuidas
Projectontwikkelaars, opgewonden over de reikwijdte van de naam van een sterarchitect, doen alles dat in hun macht ligt om de naam van de architect samen te laten vallen met het gebouw. Op de Amsterdamse Zuidas zijn de kantoortorens zelfs naar hun makers vernoemd: Ito, Viñoly, SOM, Graves.

De beroepsgroep zelf doet weinig moeite om uit deze fuik te ontsnappen. Namen worden gevoerd als merken, en architecten – of de grote bedrijven die achter hun naam schuilgaan – ontwikkelen een signature style die gemakkelijk te herkennen en te verkopen is.

Veelzeggend is de recente naamwijziging van het kantoor van Erick van Egeraat, een typische exponent van handtekeningarchitectuur. Het bureau heette tot voorkort EEA, Erick van Egeraat Architects, maar ging na een doorstart verder onder de naam designed by erick van egeraat, met een logo vormgegeven als handtekening. Zo wordt elk gebouw, elke creatie, verzegeld met een handtekening. Erick de Auteur.

Is er dan niets veranderd? Is het einde van starchitecture dan niet bijna voorbij, zoals ons beloofd is? Misschien staat er inderdaad, zoals vaak wordt gesuggereerd, een nieuwe generatie pragmatische architecten klaar, door de crisis gestaald en het gewend om in coalities te werken.

Lang niet verlost
Toch, als er één boodschap is die de Biënnale (onbedoeld)
uitdraagt, dan is het dat we nog lang niet verlost zijn van de architectonische ijdeltuiterijen van de afgelopen decennia. Starchitecture is een term die verwijst naar een exclusieve, internationale jetset van architecten. Precies die jetset landt in elke twee jaar in Venetië om tijdens de Biënnale door een grote schare volgelingen aanbeden te worden.

Ook dit jaar waren alle Goden van het Pantheon van de Hedendaagse Architectuur weer aanwezig in Venetië. Zaha Hadid, Norman Foster, Alvaro Siza, Bernard Tschumi, Rem Koolhaas, niemand ontbrak in de sterrenshow. Uitgerekend deze godheden, die zich zo lang hebben laten vereren, zeggen nu:
echt waar, wij zijn net als jullie.

Wie kan daarin geloven?

Bovenstaande tekst is een verkorte versie van de rede die Roel Griffioen heeft uitgesproken tijdens een symposium, voorafgaand aan de uitreiking van een eredoctoraat aan Rem Koolhaas door de VU. De volledige tekst staat in AWM 50, die afgelopen week is verschenen.

Trefwoorden

tracy metz rem koolhaas biënnale van venetië starchitecture

1	OMA ontwerpt woontoren The Martin in Bajeskwartier als 'Japanse puzzel' donderdag, 28 november
2	Waldorp Four wordt grootste prefab woningbouwproject van Nederland donderdag, 28 november
3	Bouw van landschappelijke woonbuurt in Nijmegen-Noord gestart donderdag, 28 november
4	Appartementen samengevoegd tot een naadloos geheel donderdag, 28 november
5	Knelpunten en oplossingen natuurinclusieve gebiedsontwikkeling belicht in boek vrijdag, 29 november

Gerelateerde nieuwsberichten

Thema Architectuurbiënnale 2014: Fundamentals

25 januari 2013

Architectuurbiënnale trekt 228.000 bezoekers

24 november 2014

Crimson medecurator Brits biënnalepaviljoen 2014

2 augustus 2013

Video: Architectuurbiënnale van Venetië

6 juni 2014

Canadese toren The Bow officieel geopend

10 juni 2013

Bureau Erick van Egeraat opnieuw failliet

30 maart 2016

Neue Nationalgalerie gevuld met 144 bomen

7 oktober 2014

Video: lezing Zaha Hadid op Harvard

9 augustus 2013

Video: Le Corbusier over zijn ideale stad

26 september 2014

2050: architectuurkritiek

24 januari 2013

Gouden Leeuw 2014 voor Phyllis Lambert

21 mei 2014

Tschumi: dit is geen Den Haag, maar Nederland

22 september 2014

Programma Biënnale van Venetië gepresenteerd

12 maart 2014

Video: interview David Chipperfield

22 mei 2015

DDP-gebouw Zaha Hadid officieel geopend

25 maart 2014

Koolhaas curator Architectuurbiënnale Venetië 2014

8 januari 2013

‘Biënnale: wel vragen, geen antwoorden’

3 september 2012

Wolf D. Prix kraakt 'lege' Architectuurbiënnale

29 augustus 2012

Fotografieprijs voor portret Rem Koolhaas

22 januari 2013

Architectuurbiënnale van Venetië van start

28 augustus 2012

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Bouw 215 appartementen op oude kantoorlocatie in Amersfoort gestart

Gisteren, 14:58

In het Amersfoortse Hoefkwartier is de bouw het project Plot26, goed voor 215 woningen, officieel gestart. De twee woongebouwen zijn ontworpen door HFB Architectuur en maken deel uit van de transformatie van de kantorenwijk naar een woon-werkwijk.

Woningbouwcomplex Kop Dakpark geïnspireerd op winnend ontwerp Europan

Gisteren, 10:36

Dinsdag wordt in Rotterdam gestart met de bouw van appartementencomplex Kop Dakpark. Het ontwerp van INBO en h3o architects is gebaseerd op een winnend plan voor Europan 15 van het laatstgenoemde bureau.

Tentoonstelling Unravel in Stedelijk naar ontwerp van Donna van Milligen Bielke & Ard de Vries

Gisteren, 09:40

Momenteel toont het Stedelijk Museum Amsterdam de expositie ‘Unravel’, die eerder in de Barbican in Londen te zien was. Voor beide exposities maakte Studio Donna van Milligen Bielke & Ard de Vries Architecten het ruimtelijk ontwerp.

Dak Maritiem Museum verandert tijdens Dakendagen in Rotterdam Rooftop Roetsj

2 december, 12:10

Tijdens de Rotterdamse Dakendagen komend voorjaar speelt het dak van het Maritiem Museum een centrale rol. Er is een tentoonstelling op het dak van het gebouw en bezoekers kunnen via een glijbaan van het dak ‘roetsjen'.