Team met Studio Nauta en Pieter Bedaux presenteert hun inzending voor M HKA

Eind februari maakte de Vlaamse regering bekend dat Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein geselecteerd zijn voor het ontwerp van het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA). Voor de ontwerpopdracht hebben zes ontwerpteams een schetsontwerp gemaakt. Een daarvan is het ontwerpteam met Feilden Fowles, Studio Nauta, Pieter Bedaux, Inside Outside en Hans Ibelings. Vanuit een streven naar radicale duurzaamheid heeft dat team een low-tech, low-carbon en natuurinclusief ontwerp gemaakt dat een treffend alternatief laat zien voor het winnende ontwerp. Architectuurhistoricus Hans Ibelings, onderdeel van het ontwerpteam, schreef onderstaande omschrijving van het ontwerp.

Tekst Hans Ibelings

De uitnodiging om deel te nemen aan de ontwerpwedstrijd voor het MHK A, het museum voor hedendaagse kunst in Antwerpen, was voor ons team zowel een eer als een uitzonderlijke kans om onze ideeën over radicale duurzaamheid te testen op de schaal van een grote culturele instelling. We hebben deze kans aangegrepen om een gebouw te ontwerpen dat low-tech, koolstofarm en onderhoudsarm is; nieuwe relaties legt tussen kunst en ecologie; en onderzoekt hoe we een alomtegenwoordige openbaarheid naar het museum kunnen brengen, waardoor het echt een onderdeel van de stad wordt.

Programmatisch gezien bestaat het museum uit een publiek toegankelijke sokkel, die fungeert als een overdekte agora, en een tentoonstellingstoren. Een belangrijk kenmerk van ons voorstel is hoe de openbaarheid van de sokkel zich voortzet tot de top van de toren, door

een reeks inclusieve tuinruimtes, toegankelijk voor iedereen die het gebouw wil bezoeken, en niet uitsluitend voor degenen die betalen om een tentoonstelling te bezoeken.

Het plantleven in de tuinen speelt een belangrijke rol in de energiestrategie van het gebouw en vult de kunst aan, waardoor er een verbinding ontstaat tussen kunst en natuur. De planten, die de lucht en het licht filteren, zijn essentieel voor de letterlijke en metaforische atmosfeer in het museum, om het gastvrijer en minder elitair te maken. In huiselijke omgevingen zijn planten, daglicht en frisse lucht doorgaans de natuurlijke metgezellen van kunst. In hedendaagse musea wordt kunst echter te vaak gepresenteerd in een antiseptische isolatie. We wilden de radicale traditie van bijvoorbeeld Willem Sandberg nieuw leven inblazen, die als directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam planten in tentoonstellingsruimtes bracht en ze daarmee transformeerde tot inclusieve open huizen. Met de nabijheid en co-existentie van tuinen en kunst in ons museum creëren we spannende visuele relaties en brengen we de natuur terug in deze stedelijke omgeving. En we stellen ook de overbescherming van kunst in hedendaagse musea ter discussie.

De cascade van tuinen is een reeks break-out rooms die fungeren als zogenaamde third spaces voor de stad, de ervaring van de bezoeker accentueren en museumvermoeidheid verlichten. Het creëert ook plekken van ontmoeting en uitwisseling, tussen mensen en tussen mensen en planten.

De tentoonstellingsruimtes zijn logisch gestructureerd rond een enkele, hardwerkende kolom die door elke verdieping heen steekt en als een herkenningspunt fungeert. Elke verdieping heeft zijn eigen karakter en sfeer. Alle tentoonstellingszalen zijn natuurlijk verlicht, door een combinatie van diffuus noorderlicht, licht dat door de tuinen wordt gefilterd, en af en toe momenten van direct licht. Het was onze ambitie om warme en uitnodigende kunstruimtes te creëren door een palet van overwegend natuurlijk en bio-based materiaal (en om de industriële, magazijnachtige 'witte dozen' te vermijden).

De basis van het gebouw is als een doorwaadbare ruimte, die van meerdere kanten kan worden betreden, waardoor de grenzen tussen de instelling en de stad vervagen. Het bestaat uit een grote hal die reikt tot in de kelder, waar de overblijfselen van de oude sluis op

deze locatie zijn blootgelegd. Van daaruit rijst de centrale kolom omhoog. De grote hal wordt geanimeerd door een café, een restaurant, een winkel, een groot auditorium, zitgedeeltes en loopt over in het park en de straten rond het museum; omgekeerd wordt de stad in de grote halruimte getrokken. Het gebouw is verankerd in de stad omdat de architectuur de zachte voertaal van Antwerpen spreekt en dus thuis is in deze omgeving.

Voor ons is het project zelf nauw verbonden met een ‘voor’ en ‘na’. ‘Voor’ het museum is het de locatie met een bestaande structuur, gepland voor sloop, en het bouwproces. ‘Na’ de realisatie van het museum is het gebouw dat duurzaam en bestendig moet zijn. Onze materiaalagenda kan worden gewaardeerd als een reactie op het ‘voor’ en ‘na’.

Het oorspronkelijke plan van de opdrachtgever was om zoveel mogelijk van het bestaande gebouw op de locatie te behouden. De wijziging van het plan en de keuze om het af te breken en te vervangen, ondermijnden de oorspronkelijke duurzame ambitie en zijn een gemiste kans. In plaats van een totale sloop en een begin vanaf nul, voorziet ons plan in de zorgvuldige ontmanteling van het bestaande gebouw, waarbij zo veel mogelijk van de (minerale) materialen werden hergebruikt, om de ecologische voetafdruk van het museum te minimaliseren. De nabijheid van de Schelde zou in onze ogen een duurzaam en schoon bouwproces mogelijk maken, aangezien een groot deel van de bouwmaterialen en geprefabriceerde elementen per schip geleverd zou kunnen worden, waardoor het aantal vrachtwagenbewegingen van en naar de bouwplaats drastisch zou kunnen worden verminderd.

De gebruikte materialen zijn zoveel mogelijk biobased en hebben een laag global warming potential: natuursteen, hout, kleibeton met kalk. We zien ook plantenleven als een belangrijk 'materiaal' in ons project. Steen wordt constructief gebruikt voor compressie, koolstofarm gewapend beton voor grotere overspanningen, maar verder is voornamelijk gebruik gemaakt van houtskeletbouw en CLT.

Het project kent een low-techbenadering van klimaatbeheersing, waardoor de afhankelijkheid van mechanische systemen wordt verminderd. Door natuurlijke ventilatie, zorgvuldig overwogen raamoriëntatie, thermische buffering in materialen en half-geklimatiseerde overgangsruimtes zorgt het gebouw voor een comfortabele en energiezuinige omgeving. De speciale, volledig geklimatiseerde 'kunstkamers' bieden waar nodig stabiele omstandigheden, waarbij een zorgvuldige balans wordt gevonden tussen passieve en actieve klimaatstrategieën.

Het materiaalpalet overbrugt erfgoed en duurzaamheid. Lokaal geproduceerde, koolstofneutrale zandsteen verbindt het gebouw met de architectonische traditie van Antwerpen, terwijl hout – gekozen vanwege zijn biogene koolstofopslag en vernieuwbaarheid – dient als het primaire constructieve materiaal. Het hout komt uit Oostenrijk en zou via de rivier kunnen worden getransporteerd, waardoor de emissies die gepaard gaan met langeafstandstransport worden geminimaliseerd, wat de rol van het gebouw in een duurzamere bouwtoekomst onderstreept. Door traditioneel vakmanschap te integreren met vooruitstrevend ecologisch ontwerp, positioneert het project zichzelf als zowel een eerbetoon aan het verleden als een model voor de toekomst.