‘Onze rivieren drijven vol bouwmaterialen’

In Nederland produceren we jaarlijks bijna vijfhonderd kilo afval per persoon. Een deel hiervan komt helaas via onze rivieren in zeeën en oceanen terecht. Ramon Knoester is oprichter van Clear Rivers en ziet potentie in het drijvende afval. “We kunnen de problematiek ombuigen tot een circulair model, waarmee we zowel mens als milieu helpen.”

Juni is Rotterdam Architectuur Maand. Het thema van dit jaar is Vista Rotterdam! Wat zijn de vergezichten voor de stad? Welke nieuwe perspectieven zijn er als je met andere ogen naar de stad kijkt? In een serie interviews presenteren Architectuur Instituut Rotterdam (AIR) en Architectenweb verschillende visies op de stad.

Knoester is opgeleid tot architect. Na tien jaar bij diverse architectenbureaus te hebben gewerkt, startte hij in 2005 een eigen bureau. “Vooral omdat ik wilde kunnen reageren op vraagstukken uit de maatschappij en het milieu. Naar aanleiding van een klein artikeltje in de krant over de vervuiling in de Stille Oceaan, begon de problematiek van drijvend afval me te interesseren. En vooral te irriteren. Ik vroeg mezelf af of ik daar als architect iets aan kon doen. Of eerder méé kon doen. Als er zoveel plastic ronddrijft in de oceanen, kunnen we dat dan niet gebruiken als bou

wstof voor nieuwe, drijvende woonomgevingen?”

Knoesters belangstelling viel samen met de wens van de gemeente Rotterdam om de Nieuwe Maas structureel plasticvrij te maken. “Inmiddels had ik ontdekt dat de Stille Oceaan toch wel heel ver weg was. Om tot oplossingen te komen voor de plasticproblematiek in de oceanen zijn bovendien zeer complexe technieken nodig en dat vraagt veel financiering. Met de vraag van de gemeente vielen de puzzelstukjes in elkaar. Ruim 80% van het plastic afval in zeeën en oceanen komt daar namelijk via onze rivieren terecht. Daar was destijds nauwelijks aandacht voor. Samen zijn we gaan kijken hoe we in Rotterdam een lokale en relatief eenvoudige aanpak konden realiseren.”

Plasticvangers

Het systeem dat Knoester en zijn team ontwikkelden, is even simpel als vernuftig. “Omdat we vanwege de scheepvaart geen hele haven of rivier kunnen afsluiten, kijken we naar de plekken waar het plastic zich van nature ophoopt. Vaak zijn dat uithoeken van havens, inhammen en ondiepere delen waar het water minder snel stroomt. Ons passieve systeem maakt op deze strategische plekken gebruik van de overheersende stroming en windrichting. Een langgerekt scherm in het water leidt het drijfvuil naar een plasticvanger. De eerste drie prototypen plaatsten we in 2017 met ondersteuning van de gemeente in de Nieuwe Maas, Maashaven en Keilehaven. Het systeem bleek te werken. De plasticvangers moesten iedere week geleegd worden en verzamelden tezamen zo’n 150 kilo drijfafval per maand.”

In de Wilhelminahaven in Schiedam paste Knoester het systeem vervolgens toe in combinatie met een getijdenpark. “De Wilhelminahaven is een plek die voortdurend wordt vervuild met plastic, met name door de zuidwestenwind. Al voor de plaatsing van de plasticvanger organiseerden we er vaak schoonmaakacties. We konden de gemeente Schiedam en Rijkswaterstaat er vanuit die ervaring tijdig op wijzen dat bij de aanleg van een getijdenpark een plasticvanger noodzakelijk is. Zonder plasticvanger slibt een getijdenpark onherroepelijk dicht met afval. Dat krijg je niet zomaar meer tussen de planten vandaan. De gemeente en Rijkswaterstaat hebben dit voortvarend opgepakt. Een permanente installatie, bestaande uit een plasticvanger van vijf kubieke meter met een 265 meter lang keerscherm, houdt het getijdenpark al enkele jaren vrij van drijfafval.”

Circulaire modellen

Clear Rivers verlost rivieren niet alleen van drijfafval, de stichting geeft dit afval ook een tweede leven. Zo worden de plasticvangers van het zelf opgeviste plastic gemaakt. Daarnaast werkt Clear Rivers met diverse partners aan allerlei andere toepassingen voor de recycling van het drijfplastic. “In een aantal Aziatische en Afrikaanse landen creëren we volledig circulaire modellen, waarmee we de bevolking op meerdere manieren helpen. Het verwijderen van plastic uit de rivieren en de recycling ervan hebben een positieve invloed op het milieu, maar zorgen ook voor werkgelegenheid. Met de nieuwe producten kunnen mensen bovendien hun eigen leefomgeving verbeteren.”

Knoester ziet vooral potentie in bouwblokken en drijvende parken. Voor de bouwblokken die partner UniBrick ontwikkelde, lopen circulaire projecten in Maleisië en Ghana. Met de blokken van 200 x 100 x 135 millimeter kunnen bewoners zelf solide huizen bouwen. Knoester: “Door corona stonden deze internationale projecten helaas even op pauze, maar we zijn ze nu weer aan het opstarten.”

Van het drijvend park is in Rotterdam een prototype te vinden. Nadat het enkele jaren in de Rijnhaven heeft gelegen, ligt het nu in de Persoonshaven, naast het eveneens drijvende kantoor van Clear Rivers. Knoester ziet dagelijks hoe het park, dat bestaat uit zeshoekige kratten van gerecycled plastic, als een soort minibiotoop functioneert. “Er is veel meer leven in de omgeving en de waterkwaliteit is sterk verbeterd. De filterwerking van de vegetatie werkt extreem goed. Er zitten op dit moment veel vogels op de nesten. Soms vechten ze elkaar bijna de tent uit om dat ene kleine stukje groen in de buurt te bemachtigen.”

In de internationale toepassing van de drijvende parken ziet Knoester nog een grote uitdaging. In Düsseldorf is recent een klein park geplaatst, maar voor een bredere, internationale toepassing werkt hij met zijn team aan een versimpeling van de gebruikte technieken. “Net als bij de bouwstenen zetten we ook hier in op een circulair model. We werken toe naar een opzet waarin de lokale bevolking zelf drijvend groen kan creëren. Dat doen we bijvoorbeeld in Vietnam. Het land heeft veel last van de stijgende zeespiegel en een dalende bodem. Drijvende landbouw en drijvende zeeteelt kunnen de voedselzekerheid vergroten.”

Totaalbenadering

Clear Rivers doet wat het opruimen van drijfvuil betreft niet alleen aan symptoombestrijding. Knoester: “Vanuit mijn achtergrond bekeek ik de problematiek in eerste instantie vooral architectonisch. Er drijft een bepaalde grondstof rond die het milieu vervuilt en tegelijkertijd is het een verspilling dat die grondstof niet wordt ingezet. Toen ik daarmee aan de slag ging, kwam ik erachter dat een bredere aanpak nodig was. Om op de lange termijn een structurele oplossing tot stand te brengen, moet je vooral inzetten op bewustwording en educatie. Alle onderdelen uit onze werkwijze komen terug in onze naam. CLEAR Rivers is een acroniem voor Cleanups, Litter traps, Education, Awareness en Recycling.”

Om de doelstellingen van Clear Rivers te bereiken, heeft Knoester een zeer divers team om zich heen verzameld. “Onze medewerkers komen uit disciplines die enigszins aansluiten op onze werkzaamheden. Het belangrijkste is echter een intrinsieke motivatie. Een bepaalde kennis vanuit architectuur, milieukunde, watermanagement of communicatie is uiteraard handig, maar voor ons allen geldt dat we vooral leren door te doen. In internationale projecten kunnen we tot op een bepaald niveau kopiëren wat we hier in Nederland hebben gedaan, maar het vergt ook steeds een specifieke aanpak. Op dit moment zijn we met onze plasticvangers onder andere actief in Roemenië.” Naast de internationale focus blijft Clear Rivers ook in Nederland innoveren. In de afgelopen tijd zijn er nieuwe plasticvangers geplaatst in de IJssel bij Zwolle en de Mark bij Breda.

Knoester is blij met Rotterdam als thuishaven. “We waarderen de enorme wil en inzet van de gemeente om het probleem van de plastic vervuiling aan te pakken. Dat gaf ons de mogelijkheid te starten en nog steeds geeft de stad ons op allerlei manieren de ruimte om te experimenteren.”

De stad in 2030

Ondanks de ondersteuning vanuit diverse gemeenten en bijvoorbeeld Rijkswaterstaat, ziet Knoester bij veel instanties en de landelijke politiek weinig stimulans en beleid om het probleem van drijvend afval structureel aan te pakken. “Het is frustrerend om te zien dat er, ondanks onze inzet en die van anderen, zo weinig verandert. Vaak worden wij veel te laat bij planvorming betrokken. Voorkomen is beter dan genezen. Als samenleving moeten we ons bij iedere ontwikkeling afvragen hoe om te gaan met het afval dat ontstaat en hoe de milieubelasting te minimaliseren. Een circulaire oplossing moet altijd het uitgangspunt zijn.”

Toch is Knoester optimistisch en dat komt vooral door de jeugd. “De jongere generatie is erg actief en gemotiveerd om dit soort problemen aan te pakken. Bij onze educatieve en bewustwordingsprojecten komen tieners en twintigers met hele vindingrijke ideeën, die erg waardevol voor ons zijn. Ik hoop dat zij het verschil gaan maken als ze over tien, twintig jaar het beleid bepalen.”

Dit gesprek is het derde in een korte reeks die Architectuur Instituut Rotterdam (AIR) en Architectenweb presenteren in het kader van de Rotterdam Architectuur Maand. Architect en architectuurhistoricus Leon Sebregts werpt elke week met een gesprekspartner een specifieke blik op Rotterdam en de stad in het algemeen.