Verslag ontbijt rond healing environment
30 oktober 2015, 15:33
Dinsdagochtend 27 oktober 2015 organiseerde Architectenweb een netwerkontbijt rond healing environment. Een breed thema dat tot voorbij de architectuur reikt en waarvoor steeds meer bewijzen naar voren komen. Een verslag.
Tekst Michiel van Raaij
Keuzevrijheid en controle over de eigen omgeving, deze thema’s kwamen steeds terug gedurende het ontbijt. De vrijheid om te kiezen of je alleen op een kamer ligt of samen met anderen, of je de deur van je kamer dichthoudt, de deur open zet, of op de afdeling een praatje gaat maken. Maar ook de vrijheid om te bepalen wat je eet en of dat je in bed of in het restaurant op de afdeling eet.
Een dergelijke vrijheid draagt volgens de bij het aanbijt aanwezige architecten, adviseurs en onderzoekers wezenlijk bij aan het welbevinden van patiënten en daarmee hun herstel. Maar de controle over de eigen omgeving is ook belangrijk. Dat begint bij het kunnen regelen van het lichtniveau en de temperatuur in de kamer, maar eindigt daar niet.
Geef patiënten ook de mogelijkheid om zelf hun raam te kunnen openen, stelt architect Dianta Wilmsen van MAS architectuur. Op de toepassing hiervan in een recent project heeft zij veel positieve feedback gekregen. Door het te openen raam klein te houden, wordt de klimatisering van het gebouw er niet door verstoord. En door het te openen raam op oor- en ooghoogte te plaatsen, ervaren de patiënten echt de buitenwereld.
Het zelf kunnen kiezen wanneer je eet, werkt volgens adviseur John Dols van Twynstra Gudde ook heel goed. In plaats van op een bepaald moment het ontbijt en de lunch te serveren, kun je ook broodkarren neerzetten waar patiënten en ouderen wat kunnen eten op het moment dat zij dat het prettigste vinden.
Bij hun herstel zouden patiënten een steeds groter actieradius moeten ontwikkelen, van hun kamer via de afdeling tot het ziekenhuis als geheel, en daarbij over steeds meer zaken controle moeten krijgen.
Ontwerp de omgeving op alle zintuigen
Healing environment, zoveel is duidelijk, gaat veel verder dan het aanbieden van uitzicht op groen en de toepassing van vrolijke kleuren. Juist het positieve effect van groen is vooralsnog wel het best bewezen, constateert onderzoeker Peter Heijmen van de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN). Maar iedereen aan tafel is het erover eens dat healing environment veel verder gaat dan alleen visuele. Vergeet ook de geur en het geluid niet, waarschuwen enkele aanwezigen.
Wat volgens anderen ook zeer positief werkt is wanneer patiënten en ouderen de dag en de seizoenen werkelijk kunnen beleven. Oriënteer de kamers waar de patiënten in liggen op de zon, stelt lichtontwerper Matthijs Sommeijer van Deerns voor: op die manier kunnen ze de dag volledig beleven. Dat draagt bij aan het geluk van de patiënten en ze slapen er ook beter van. De poli’s, waar patiënten maar kort verblijven, kunnen als het niet anders kan wat Sommeijer betreft ook uit de zon gehouden worden.
Het kunstlicht is ook een aandachtspunt, noemt Sommeijer van Deerns. In heel veel verpleeghuizen is het eigenlijk gewoon te donker binnen, vult architect Karen Glandrup van de Jong Gortemaker Algra (dJGA) aan, terwijl ouderen al gauw vijfmaal zoveel licht nodig hebben als jongeren. Zorg ervoor dat ouderen kunnen ontbijten in de ochtendzon, of anders in een gesimuleerde versie daarvan, gaat Heijmen van HAN verder, dat voorkomt bewezen depressies. Juist dementerenden zijn gevoelig voor depressie, weet hij.
Ontwerp ingebed in zorgorganisatie
Wat betreft healing environment is de huisvesting natuurlijk belangrijk, stelt Dols van Twynstra Gudde, maar net zo belangrijk is hoe patiënten en ouderen door het personeel benaderd worden.
Glandrup van dJGA benadrukt hoe belangrijk het is om vanaf het begin met alle betrokken aan tafel te zitten. Zo kan een vernieuwend zorgconcept echt bij de organisatie gaan passen en door hen gebruikt worden. Als het niet bij een organisatie past om mensen naar buiten te laten gaan, dan kun je bijvoorbeeld beter een tuinkamer ontwerpen dan een binnentuin. Ontwerp en organisatie moeten op elkaar aansluiten.
Door kortere looplijnen te ontwerpen en beter overzicht te creëren op de afdelingen, kan het personeel veel tijd besparen, voegt belevingsexpert Tineke Wijbenga van Wijbenga Architecten Adviseurs eraan toe. Die bespaarde tijd kan vervolgens in de zorg geïnvesteerd worden.
Groeperen op culturele achtergrond of karakter
De stelling van Dols van Twynstra Gudde dat het in de ouderenzorg erg helpt om mensen met dezelfde culturele achtergrond bij elkaar te brengen, wekt aan tafel eerst wat verbazing. Is dat echt zo? Maar de logica erachter is niet te ontkennen. Je kiest je hele leven tussen welke mensen je woont, waarom zou je dat als oudere dan niet kunnen kiezen? Je wilt je toch thuis voelen?
Dit is precies waar architect Dianta Wilmsen van MAS architectuur een model voor ontwikkeld heeft. Door in de groepssamenstelling rekening te houden met welke geestelijk gehandicapten er bij elkaar geplaatst worden, kun je de huisvesting hierop afstemmen. Bij sommige groepen past een huiselijker setting, bij andere groepen een meer gestructureerde setting. Dat leverde volgens haar een enorme stressreductie op.
Wachtruimten
Als het gaat om de ruimte waar de healing environment het meeste effect heeft, dan moet volgens Dols van Twynstra Gudde misschien wel als eerste aan de wachtruimte gedacht worden. Daar zou je eigenlijk wat entertainment moeten introduceren, stelt hij voor. Maar grotere wachtruimtes voor meerdere afdelingen, waar je rond kan lopen en waar wat te doen is, en waar je bijvoorbeeld op je mobiel een signaaltje krijgt als je aan de beurt bent, dat lijkt Dols ook een goed idee.
Architect AnneMarie Eijkelenboom van EGM architecten geeft aan dat in het vernieuwde Erasmus MC in Rotterdam door EGM al dergelijke ruimtes zijn ontworpen. Een deel van deze publieke wachtruimten is al in gebruik. Die van de poliklinieken en de verpleegafdelingen, inclusief bedtoegankelijke groene daktuinen, worden in 2018 in gebruik genomen.
Meer onderzoek nodig
Voor een goede realisatie van een healing environment, die verder gaat dan een groen behang, is volgens Eijkelenboom van EGM kennis over Evidence Based Design nodig. Hierbij maak je gebruik van wetenschappelijk onderzoek naar de invloed van de omgeving op het welbevinden, de efficiëntie en de veiligheid. Een voorbeeld is de positieve invloed van licht op een goede nachtrust, het verminderen van pijnmedicatie door uitzicht op groen en stressvermindering door een duidelijke routing in het gebouw.
Hoewel er al veel onderzoek gedaan is, is de bewijslast van de onderzoeken niet altijd sluitend en zijn onderzoeken ook niet altijd op de Nederlandse situatie toepasbaar. Nieuw onderzoek blijft daarom nodig.
Heijmen ontwikkelt aan de HAN aan een onderzoeksinstrument waarmee in twee dagen de healing environment van een verpleeghuis getoetst kan worden. EGM architecten gaat de komende anderhalf jaar in het onlangs opgeleverde Reinier de Graaf ziekenhuis, ontworpen volgens Evidence Based Design principes, het verschil in beleving onderzoeken tussen een eenpersoonskamer en een vierpersoonskamer. Om tot betrouwbare resultaten te komen is een meting over een langere periode volgens het Eijkelenboom essentieel.
Steeds meer aandacht voor healing environment
Ondanks de nu al vele bewijzen voor de werking van healing environments geven veel ziekenhuisbesturen er geen prioriteit aan, stelt Dols van Twynstra Gudde. Ziekenhuisbesturen richten zich in zijn ervaring in de eerste plaats op de financiën. Dat een healing environment zorgtrajecten zouden kunnen verkorten, en dus een concurrentievoordeel op zouden kunnen leveren, staat voor de ziekenhuisbesturen volgens hem nog onvoldoende vast. De lengte van de zorgtrajecten worden echter wel steeds beter gemeten, meldt Dols, dus dit kan in de toekomst wel veranderen. Vooralsnog moeten healing environments in de patiëntenzorg daarom in de regel nog budgetneutraal gerealiseerd worden.
Aan tafel wekken de uitspraken van Dols veel verbazing. Het feit dat healing environment in het ontwerp van ieder nieuw ziekenhuis een grote rol speelt, wijst juist op veel aandacht hiervoor. Glandrup van dJGA en Eijkelenboom van EGM stellen dat een healing environment een ziekenhuisontwerp ook niet duurder hoeft te maken. Voorwaarde is dan wel dat er vanaf het begin van het ontwerpproces aandacht aan besteed wordt en meteen dan al de juiste keuzes gemaakt worden.
In de ouderenzorg is volgens Heijmen van de HAN bij zorgbesturen over het algemeen veel aandacht voor healing environment. Hier is het bestuur volgens hem vaak afkomstig van de werkvloer en heeft dat daarom een goed beeld van wat een goed ontworpen healing environment op kan leveren.
Eijkelenboom van EGM vertelt over het ontwerp van verpleeghuis Boswijk in Vught. Hier hadden bewoners naast hun eigen woning ook een veilig en ruim binnengebied tot hun beschikking. Dit is volgens haar niet alleen prettig voor de bewoners en het personeel, maar ook voor de familie. Na ingebruikname is het familiebezoek structureel gestegen.
In de bestaande ouderenzorg moeten echter vaak nog wel grote stappen gezet worden, stelt Wijbenga van Wijbenga Architecten vast: lange gangen en lange looproutes, slechte licht- en zichtlijnen, en nauwelijks aandacht voor de belevingsaspecten van een ruimte. Kortom, er is nog veel werk te doen!
Deelnemers aan het ontbijt rond healing environment: AnneMarie Eijkelenboom (EGM architecten), Matthijs Sommeijer (Deerns), Dianta Wilmsen (MAS architectuur), Tineke Wijbenga (Wijbenga Architecten), John Dols (Twynstra Gudde), Peter Heijmen (HAN), Tamar Amiri (zelfstandig), Karen Glandrup (de Jong Gortemaker Algra), Alexandra Izeboud (Baars&Bloemhoff), Marco van Westerlaak (Tarkett), Ronnie Weessies (Architectenweb) en Michiel van Raaij (Architectenweb).