Gebouwen Nationaal Holocaustmuseum laten geschiedenis spreken

Komende zondag opent koning Willem-Alexander het Nationaal Holocaustmuseum in Amsterdam. Office Winhov ontwierp samen met Opera Amsterdam en Studio Louter een licht en transparant museum, waarin vooral de inhoud moet spreken. De gebouwen waarin het museum is gehuisvest, de vroegere Hervormde Kweekschool en de Hollandse Schouwburg, zijn respectievelijk verbouwd en gerenoveerd. “Wij wilden niet historiseren”, vertelt architect Uri Gilad.

De opening van het Nationaal Holocaustmuseum maakt maar weer eens duidelijk hoe lang mensen erover doen om de verschrikkingen van de oorlog een plek te geven. Tachtig jaar na de Shoah, net op tijd zodat de laatste overlevenden nog een kijkje kunnen nemen, is er dan eindelijk een centrale plek waar de geschiedenis van de Jodenvervolging in Nederland wordt verteld. De locatie heeft een zeer symbolische betekenis: de Hollandse Schouwburg, een verzamelplaats voor Joden voordat ze werden afgevoerd naar de vernietigingskampen, en de tegenovergelegen Hervormde Kweekschool, waar honderden Joodse kinderen werden geholpen om te ontsnappen aan hun noodlot. De straat - en met name de tramhalte - tussen beide gebouwen is al even betekenisvol. Als de tram stilstond en de bewakers van de schouwburg even geen zicht hadden op de school en de naastgelegen crèche, smokkelden jonge vrouwen kinderen de tram in, waarna ze die naar onderduikadressen brachten. Dankzij dit moedige verzetswerk hebben meerdere Joodse kinderen de oorlog overleefd.

Nadat twaalf jaar geleden werd besloten tot de oprichting van het Nationaal Holocaustmuseum en er enkele jaren werd ‘proefgedraaid’ met een museum in oprichting op de huidige plek, won Office Winhov in 2019 de architectenselectie voor het gebouw. Een jaar later volgde ook de keuze voor de ontwerpers van de tentoonstelling, Opera Amsterdam en Studio Louter. De ontwerpers kregen als opdracht om een licht en transparant museum te ontwerpen, dat een rustige achtergrond vormde tegen de vaak loodzware inhoud van de tentoonstelling. Dat er niet is gekozen voor een Libeskind-oplossing, waarbij het gebouw zelf wordt ingezet om de dramatiek te versterken, heeft volgens Uri Gilad van Office Winhov onder meer te maken met de specifieke context. “In deze gebouwen heeft het zich allemaal zelf afgespeeld, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Joods Museum in Berlijn. Wij hoefden daarom geen extra gebaren te maken.” Bovendien was de Hollandse Schouwburg in 1962 door architect Jan Leupen al verbouwd tot een indrukwekkende gedenkplaats.

Oorspronkelijke proporties

De grootste architectonische ingreep is gedaan bij de Hervormde Kweekschool. Dit gebouw, dat na de oorlog bijna onherkenbaar was veranderd, is teruggebracht naar zijn oorspronkelijke proporties. Daarnaast zijn de oorspronkelijke gevelcontouren op abstracte wijze weer zichtbaar gemaakt en is een nieuwe zinken dakkap geplaatst, waaronder zich een tentoonstellingsruimte bevindt. De latere aanbouw op de plek van de woning van Izak Frank heeft plaatsgemaakt voor een nieuw volume met onder meer de entree. “Wij wilden niet historiseren, maar vooral de oorspronkelijke proporties van het gebouw weer zichtbaar maken”, zegt Gilad. “Daardoor konden we het nieuwe volume een wat abstracter karakter geven. Uitgangspunt was om de nieuwbouw te laten passen in het straatbeeld, terwijl het herkenbaar is als gebouw met een publieke functie. Een van de voorbeelden die we voor het ontwerp hebben gebruikt, is het Metaarhuis aan de Nieuwe Kerkstraat door de Joodse architect Harry Elte, evenals de door hem ontworpen Obrechtsjoel.”

Om de toch al betekenisvolle relatie met de straat te versterken, biedt de entree doorzicht tot in de tuin achter het gebouw. Precies op die plek ligt de erfafscheiding met de vroegere crèche, waarover in de oorlogsjaren kinderen naar de Hervormde Kweekschool werden gebracht. Het gebouw waarin de crèche zat, staat er allang niet meer; in 1978 verrees op die plek het Hubertushuis van Aldo van Eyck. In de tuin achter de oude school, waar vroeger een speelplaats lag, heeft Office Winhov een nieuw gebouw in dragend metselwerk ontworpen. Hoewel het metselwerk correspondeert met dat van het entreevolume, is het minder expressief vormgegeven en vormt het een fraaie omlijsting van de daarin gelegen ruimte voor tijdelijke tentoonstellingen, het auditorium en vooral het zicht op de tuin, erfafscheiding en een patio. Aan de kant van de erfafscheiding steekt het volume uit, zodat de bezoekers hier extra uitzicht genieten. In de tuin zijn foto’s van weg gesmokkelde Joodse kinderen geplaatst, ter benadrukking van wat er op deze plek is gebeurd.

Schoolstructuur teruggebracht

In de Hervormde Kweekschool zelf is de geschiedenis van het gebouw zicht- en (daardoor) voelbaar gemaakt door de schoolstructuur terug te brengen. Wederom zonder te willen historiseren, hebben de architecten gangen en lokalen gereconstrueerd. Ook zijn authentieke elementen zoals een oude schooltrap en de betegeling van de wanden hersteld of weer zichtbaar gemaakt. Schoolkinderen die het museum voor educatieve doeleinden bezoeken, kunnen zelfs via de in ere herstelde voormalige hoofdingang naar binnen, zodat ze eenzelfde ervaring genieten als de leerlingen van de Hervormde Kweekschool. Indrukwekkend is vooral het voormalige schoollokaal dat feitelijk het beginpunt was van het verzet dat de school en crèche pleegden. Schooldirecteur Johan van Hulst had dit lokaal in 1943 op verzoek van crèchedirectrice Henriëtte Pimentel beschikbaar gesteld als plek waar kinderen van de crèche hun middagslaapje konden doen; daarmee konden zij onopvallend van het ene naar het andere gebouw worden gebracht en vervolgens worden weg gesmokkeld via de tram.

De vaste tentoonstelling bevindt zich op de verdiepingen van het oude schoolgebouw en de nieuwe verdieping onder de zinken kap. Via een hoge trappartij (of lift) in het atrium tussen de entree en het schoolgebouw kunnen bezoekers de tentoonstellingszalen bereiken. Het startpunt is een zaal in het nieuwe bouwdeel, waar de even iconische als gruwelijke foto van het jongetje Sieg Maandag in het pas bevrijde concentratiekamp Bergen-Belsen de bezoeker meteen confronteert met de vernietiging van de Holocaust. Daarna is de expositie onderverdeeld in ‘hoofdstukken’, waarbij onder meer het Joodse leven In Nederland voor de Shoah, de opkomst van het nazisme in de jaren dertig en vooral de systematische ontmenselijking van Joden aan de kaak worden gesteld. Dat laatste wordt pijnlijk onderstreept door de chronologie op het ‘misdadenbehang’ in de bovenste zaal. Er zijn meer dan vierhonderd objecten en ruim driehonderd foto’s en filmbeelden te zien in de tentoonstelling.

Hollandse Schouwburg

De Hollandse Schouwburg heeft zijn functie als herdenkingsplek behouden. Bij de renovatie van het gebouw had Office Winhov vooral het herstel van het werk van Leupen voor ogen. Zo heeft de entree de door hem gecreëerde openheid terug, waardoor je vanaf de straat direct zicht hebt op de gedenkplaats. In de entreehal staat nog slechts een receptiemeubel, terwijl de oude namenwand aan de zijkant plaats heeft gemaakt voor een videoscherm met een introductiefilm. De namenwand kon worden verwijderd, omdat sinds 2021 het Holocaust Namenmonument bestaat. Op de wanden van de vroegere theaterzaal, die nu een deel van de gedenkplaats omgeven, hebben Opera en Studio Louter glazen druppels geplaatst met foto’s van Joden die vast hebben gezeten in de schouwburg. Naast de druppels is er op de gedenkplek een maquette van het voormalige theater te zien. Op de plek van het vroegere toneel staat nu een gedenkzuil. Achter dit monument ligt de nieuwe reflectietuin waar een sculptuur van kunstenaar Gabriel Lester te zien is, met als titel 'Stamboom’.

Een opvallende verandering aan de Hollandse Schouwburg is de gevelkleur. Waar de voorgevel voorheen wit was, heeft die nu een olijfgroene kleur en een donkergroene plint. Ook deze ingreep komt voort uit het uitgangspunt om recht te doen aan het werk van Leupen, verklaart Gilad. “Deze gevel bestond uit ongeveer 25 verflagen, daaruit hebben we een keuze moeten maken. Wij hebben gekozen voor de kleur die Leupen aan de gevel gaf. Het gebouw is een rijksmonument, maar pas sinds Leupen er een gedenkplaats van heeft gemaakt. Vandaar de keuze voor ‘zijn’ kleur.”