De waarde van ruimte

Net als in Japan ontstond in ons drassige, beboste land in eerste instantie ook een bouwcultuur gebaseerd op houten constructies. In de eeuwige strijd tegen het brandgevaar zijn we in Nederland op een gegeven moment overgeschakeld op hybride constructies van baksteen en hout. Onze uiterwaarden vol klei maakten die transitie eenvoudig. In Japan, dat als eilandenrijk nauwelijks delta's heeft, bleef het bouwen in hout wel leidend en werd dat over de eeuwen ook steeds verder geperfectioneerd.

De verschillende materialisering in Nederland en Japan leverde in beide landen een heel andere ruimtelijkheid op. Het bouwen in baksteen zorgde in Nederland voor een cultuur waarin ruimtes gedefinieerd worden door wanden. Terwijl het bouwen in hout in Japan een cultuur opleverde waarin ruimtes gedefinieerd worden door beschermende daken. Op het moment dat de constructie staat, wordt in Japan eerst het dak gebouwd, dus nog voor de binnenwanden staan. Dat dak, dat flink uitkraagt, biedt bescherming tegen zon en regen, waarbij de gevel letterlijk naar de achtergrond verdwijnt en opengeschoven kan worden om wind verkoeling te laten brengen.

In Japan wordt heel anders met bestaande gebouwen omgegaan dan in Nederland. In het onderzoek Re-Thinking Re-Use vergelijkt HOH Architecten de benaderingen van beide landen met elkaar. Een aantal lessen uit dit onderzoek deelt het bureau in een serie columns.

De verschillende benaderingen worden duidelijk wanneer je twee cultuurgebonden typologieën met elkaar vergelijkt. Om te beginnen de Katsura Villa, een van de meest iconische voorbeelden van Japanse architectuur. De villa bestaat uit een serie grotere en kleinere paviljoens en verbonden door looppaden. Gebouwd in de 17e eeuw door prins Toshihito en later uitgebreid door zijn zoon Toshitada. Het belangrijkste onderdeel van de villa betreft eigenlijk niet de bebouwing, maar betreft de prachtige tuin; met zorgvuldig geplaatste vijvers, planten en bomen. Want dat doet een architectuur die gebaseerd op het dak; je zit er onder, en kijkt naar buiten. Het shakkei (geleend landschap) is een integraal onderdeel van de ruimtelijke beleving in Japan.

De Nederlandse tegenhanger van deze Japanse typologie en prinselijke residentie zou je het kasteel kunnen noemen. Een typologie die op architectuurscholen nauwelijks aandacht krijgt en waar uitgerekend een Amerikaan, Louis Kahn, ons op de grote architectonische waarde ervan moest wijzen, met zijn fascinatie voor Schotse kastelen met het onderscheidt tussen 'served' and 'servant spaces': “with great central living halls and auxiliary spaces nestled into thick outside walls.”

Bij kastelen speelt de ruimtelijkheid zich binnen af, binnen de kaders en de mogelijkheden die de muren gesteld hebben. Het gebruik van de ruimte werd hiermee heel flexibel. Ondanks het roerloze exterieur van een kasteel, bleek het interieur voor elke gelegenheid weer een andere functie aan te kunnen nemen.

Het erkennen van de waarde van ruimte en de traditie om deze toe te eigenen voor verschillend gebruik heeft in Nederland een enorme traditie van hergebruik opgeleverd. Van het hergebruiken van een stadhuis tot keizerlijk paleis, van een koffiefabriek tot kantoor, van een pakhuis tot woning, van een kerk tot bibliotheek, van een tramremise tot bioscoop. Met de waardering van de ruimte wordt en passant ook de levensduur van het gebouw verlengd, en kan deze doorgegeven worden aan een volgende generatie, als een cultuurdrager van het verleden.

In de sloop-nieuwbouw cultuur die Japan kent, kwam hergebruik nauwelijks voor. Maar daar lijkt nu langzaam verandering in te komen. Waar tot voor kort hernieuwde regelgeving met betrekking tot aardbevingsbestendigheid leidde tot de sloop van goede gebouwen en al hun ruimten, worden besteaande gebouwen steeds vaker constructief versterkt en krijgen ze nieuwe functies.

Misschien wel de opvallendste en meest geruisloze ontwikkeling binnen de Japanse cultuur van de laatste jaren is dat de jonge generatie architecten wars is van het in-situ beton van Tadao Ando of de staal-en-glas architectuur van SANAA. De publicatie en tentoonstelling 'Make Do With Now – New Directions in Japanese Architecture' in het S AM Swiss Architecture Museum in Basel uit 2022 vertolkte dat nieuwe geluid, van een groep architecten die professioneel actief werden ná de Tohoku-aardbeving en daaropvolgende ramp met de kernreactor in Fukushima in 2011.

De curator van de tentoonstelling, Yuma Shinohara, verwoorde het verschuivende Japanse perspectief als volgt: “All too often renovations are seen as less prestigious than new constructions, as marked by compromise and limitations. Yet, what if we were to understand these projects as aesthetic and constructive statements in their own right?” De vormgeving van de tentoonstelling zelf gaf een inkijk hoe deze nieuwe esthetiek en dit nieuwe constructieve denken eruit kan zien: de houten kisten voor transport werden hergebruikt als sokkels voor de maquettes. Een sticker met daarop Fragile! krijgt dan opeens meer betekenis.

Met het gegeven dat de Japanse populatie in rap tempo aan het afnemen is, en er nu al veel woningen leegstaan, zal er binnen afzienbare tijd een zee van leegstaande ruimte ontstaan. Waardevolle ruimte. Met de vraag hoe hiermee om te gaan werden we afgelopen jaar als Nederlands bureau gevraagd hierover lezingen en workshops te geven, en te werken aan een paar concrete opgaven. De Nederlandse traditie laat zien dat wanneer we architectuur kunnen definiëren als het harmonieus samengaan van vorm en functie, van ruimte en gebruik, dat met elk nieuw gebruik het gebouw, en zijn architectuur, elke keer opnieuw gedefinieerd wordt. Niet van buitenaf, maar van binnenuit.

Re-Thinking Re-Use is een onderzoeksproject van HOH Architecten, georganiseerd door Andreea Pirvan en Jarrik Ouburg, in samenwerking met de RCE en JNACA. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie en Dutch Culture en is onderdeel van het culturele programma van het Nieuwe Instituut tijdens de Wereld Expo 2025 in Osaka.