Gerestaureerd pakhuis Santos klaar voor inhuizing van Nederlands Fotomuseum

Het Nederlands Fotomuseum opent in de tweede helft van 2025 de deuren van zijn nieuwe onderkomen: voormalig pakhuis Santos aan de Brede Hilledijk in Rotterdam. De renovatie en verbouwing van het pand zijn afgerond en deze maand starten de inrichtingswerkzaamheden. In het museum wisselen tentoonstellings- en depotruimten elkaar af. Op de bovenste verdieping komen short-stay appartementen; dit zou weleens het eerste museum kunnen zijn dat daarover beschikt.

Pakhuis Santos werd verbouwd voor designwarenhuis stilwerk, maar het past het Nederlands Fotomuseum als een handschoen, zegt directeur Birgit Donker. Alle ingrepen die stilwerk (geschreven zonder hoofdletter) in het voormalige pakhuis liet doen, zijn ook geschikt voor de culturele bestemming die het pand nu krijgt. Van het podium op de begane grond en de verspringende / schuine vide met trap in het midden van het gebouw tot de goudkleurige kroon die is toegevoegd: alles wordt dankbaar in gebruik genomen door het museum.

Het Duitse stilwerk kreeg zijn concept in Rotterdam niet rond en moest met veel pijn in het hart het plan voor een Nederlandse vestiging opgeven. “Enorm dapper” noemt directeur Donker de stap van stilwerk om het sterk verwaarloosde pand – “waar de kelder blank stond” – te kopen en een liefdevolle renovatie in te zetten. Ook “enorm verdrietig” dat de onderneming het gebouw uiteindelijk weer heeft moeten verkopen, maar stilwerk was in elk geval blij dat het gerenoveerde pakhuis een publieke culturele bestemming zou krijgen.

De Rotterdamse filantropische stichting Droom en Daad wist dat het Nederlands Fotomuseum nieuwe huisvesting zocht, vertelt Donker. Las Palmas – het huidige onderkomen aan de andere kant van de Rijnhaven op de Wilhelminapier – wordt gedeeld met andere huurders, wat de zichtbaarheid van het museum niet ten goede komt. Het gebouw biedt het museum daarnaast niet langer een optimale logistiek en kost elk jaar meer aan huur. Droom en Daad schonk de 38 miljoen euro, waarmee het museum Santos in juli 2023 verwierf.

“De enige voorwaarde is dat als we er ooit uit trekken, we de sleutel moeten inleveren bij Droom en Daad”, zegt Martijn van den Broek, Hoofd Collecties. “We bezitten het pand, maar kunnen het niet verkopen. Dat lijkt me volkomen terecht.”

Gaaf voorbeeld van pakhuisarchitectuur

Het pand werd oorspronkelijk gebouwd naar ontwerp van de architecten J.P. Stok en J.J. Kanters en in 1903 in gebruik genomen als koffiepakhuis. Inmiddels heeft het de status rijksmonument. In 2021 startte, in opdracht van stilwerk, de restauratie en verbouwing naar ontwerp van Renner Hainke Wirth Zirn Architekten uit Hamburg (optopping) en WDJArchitecten uit Rotterdam (renovatie oudbouw). De bouwwerkzaamheden werden uitgevoerd door Burgy Bouwbedrijf uit Leiden.

Santos is een goed voorbeeld van pakhuisarchitectuur uit een periode dat de Rotterdamse haven volop in opbouw was. Het gebouw kent een heldere hoofdvorm en rijk uitgewerkte gevels. Voor de restauratie verkeerde het pakhuis in weliswaar slechte, maar vrijwel oorspronkelijke staat. Het pakhuis telde zes verdiepingen met een gietijzeren kolommenstructuur en was volledig onderkelderd. Om het gewicht van de opgeslagen koffiebalen te dragen zijn de vloeren destijds gemaakt uit twee lagen planken die – elk in andere richting – diagonaal op de balken zijn gelegd. “Dat komt nu heel goed uit”, zegt Donker. “Deze vloeren kunnen het fotodepot met 6,5 miljoen objecten dragen. “ De bakstenen buitenmuren zijn per verdieping minder dik en ook de kolommen verjongen per bouwlaag, omdat naar boven toe steeds minder draagkracht nodig was en materiaal duur was.

De rauwe uitstraling van de bestaande metselwerkgevels is uiteraard aan de buitenzijde, maar ook in het interieur behouden. Van isoleren is – behalve bij de depots – afgezien, niet alleen om het karakter van de ruimten te bewaren, maar ook om vochtproblemen bij de oplegging van stalen en houten balken in de buitenmuren te voorkomen. De gevelopeningen, die ooit werden afgesloten met slechts laaddeuren en luiken, zijn voorzien van houten achterzetkozijnen met isolerende beglazing. De naar binnen draaiende laaddeuren zijn iets naar binnen geplaatst, zichtbaar in het interieurbeeld, vertelt WDJArchitecten. Indien gewenst, zijn de deuren te sluiten om de expositieruimten deels te verduisteren.

Origineel en recent

In het gebouw zijn nog aardige relicten te ontdekken, die herinneren aan de oorspronkelijke functie en die bij de restauratie zijn behouden. Zo is er op de begane grond een scheidingswand uit Hennebique-beton, een vroege variant gewapend beton, tussen het extra beveiligde entrepot (waar nog niet ingeklaarde koffie en andere waren lagen) en de rest van het pakhuis. Ook bezit de begane grond het hoger geplaatste ‘baashuisje’ en is er op de vijfde verdieping een open haard voor de opzichter. De oorspronkelijke, smalle trappenhuizen tegen de noord- en zuidgevel zijn niet meer bruikbaar, maar blijven vanwege de monumentenstatus behouden.

Centraal in het gebouw is een vide met nieuwe trappartij gerealiseerd, van de begane grond tot in de tweelaagse uitbreiding op het oorspronkelijke dak. Deze trappen vormen samen met de nieuwe liften de circulatieroute in het gebouw. Door het glazen dak van de uitbreiding valt daglicht tot diep in de open ruimte. Doordat de vloeropeningen en de trappen per verdieping iets verspringen wordt benadrukt dat hier sprake is van een ingreep in de oorspronkelijke structuur met haar strenge ritme. Daarnaast zijn in het interieur recente toevoegingen in grijs uitgevoerd, afwijkend van de roodbruine kleur van bijvoorbeeld de bestaande kolommen en ijzeren balken.

Aanraking

Ook het nieuw toegevoegde volume wijkt duidelijk af van het oorspronkelijke bakstenen gebouw eronder, mede vanwege de monumentale status van Santos. De uitbreiding vormt een sculpturale kroon, die boven het pakhuis lijkt te zweven. De kroon oogt aan de noord- en zuidzijde als een volume met vouwen, een onregelmatig sheddak waarvan de hoge punten precies boven de laadluiken en voormalige lierhuisjes liggen. Op de plek van de lierhuizen zijn nu bovendien kleine balkons ontworpen. De kroon is voorzien van een semi-transparante gevel, bestaande uit gematteerd goudkleurig, opengewerkt aluminium.

De oude en nieuwe gebouwstructuren raken elkaar niet, maar benadrukken elkaar juist in hun contrast van massieve stevigheid versus transparante lichtheid, legt WDJArchitecten uit. In het interieur is bij het nieuwe volume rond de vide en de trap eenzelfde goudkleurige, geperforeerde afwerking toegepast als aan de buitenzijde. Architect Karin Renner van het bureau uit Hamburg omschreef de hedendaagse trap vanuit de optopping als “de kus van de nieuwbouw aan het pakhuis”.

Huiskamer voor de buurt

Het Nederlands Fotomuseum heeft in het verbouwde pakhuis acht verdiepingen tot zijn beschikking. De open plattegrond en de overwegend gesloten gevels en beperkte daglichttoetreding op de verdiepingen zijn ideaal voor het tonen en bewaren van foto’s en andere lichtgevoelige fotografische objecten.

Op de vrij toegankelijke begane grond komen een (fotografie)bibliotheek, een museumwinkel en een café als ‘huiskamer’ voor de buurt “met de beste koffie van Rotterdam”. Centraal gesitueerd, rondom de stalen trap, is een getrapt podium in hout. Verwijzend naar de verdiepingsvloeren zijn de planken van het podium diagonaal geplaatst. Podium en trap zijn ontworpen in opdracht van stilwerk. Hiernaast bevindt zich straks de balie voor museumbezoekers.

Hart van het museum

In het souterrain komen educatieve ruimten en een donkere kamer, waar zowel professionele als amateurfotografen een plek kunnen reserveren. Op de eerste verdieping start de expositie. De tweede en een deel van de derde verdieping neemt het museum in gebruik als depot. Voor het bewaren van foto-apparatuur, en vooral de -afdrukken en -negatieven worden hier geklimatiseerde ruimten gebouwd. Op de derde verdieping komen ook atelierruimten waar medewerkers aan restauratie en conservering van materiaal werken. Op hun route van de ene naar de andere expositie passeren bezoekers de depot- en atelierruimten, waar ze achter de glazen wanden de collectie en de conserveringsmedewerkers kunnen zien.

De plaatsing van depot en ateliers is, zo legt Van den Broek uit, om een aantal redenen tussen de expositievloeren gepland. Ten eerste is de draagkracht van deze verdiepingen groot genoeg voor de depots en zijn de buitenmuren hier nog dik genoeg om bij te dragen aan een alvast consistenter klimaat. Bovendien vormen de depots en de conserveringswerkzaamheden het hart van het museum. Met deze positionering vormen ze dat ook ruimtelijk – en is dat zichtbaar voor het publiek.

Op de volgende twee verdiepingen volgen meer expositieruimten. Daarboven liggen de twee toegevoegde verdiepingen. Daarvan biedt de onderste plaats aan een museumrestaurant en de kantoren voor de staf. De bovenste, zevende verdieping bevat zestien short stay-appartementen. “Bij mijn weten zijn we het eerste museum ter wereld dat over dergelijke appartementen beschikt”, zegt Donker. Rond de appartementen loopt aan alle zijden van het gebouw een buitenruimte. De metalen gevel is dermate geperforeerd dat er ruimschoots daglicht doorheen valt én de bewoners van de appartementen een fantastisch uitzicht over de Maasstad hebben.