‘We willen duurzame watersystemen mainstream in de bouw krijgen’

Waarom gebruiken we fantastisch drinkwater om de wc door te spoelen? Waarom voeren we het grootste deel van het regenwater zo snel mogelijk af? In onze omgang met water zijn we het meer en meer gaan benaderen als product. De Embassy of Water wil dat we het weer gaan zien als deel van een langere, natuurlijke kringloop, waaruit we het water lenen en weer schoon en vitaal teruggeven. We moeten wijken en woningen bouwen die regenwater benutten en water hergebruiken, die het watersysteem niet vervuilen maar herstellen. Om meer te gaan werken met en vóór het water geeft de Embassy het water een stem, liefst al zo vroeg mogelijk in het bouwproces.

Naast Dutch Design Week is Dutch Design Foundation ook initiatiefnemer van acht zogenoemde World Design Embassies. Dit zijn langlopende programma’s waarin verschillende partijen – zoals ontwerpers, experts, kunstenaars, wetenschappers, gebruikers en praktijkmensen – in open coalities samenwerken aan complexe, maatschappelijke vraagstukken. In het kader van Dutch Design Week 2022, waar de Embassies hun onderzoek presenteren, spreekt Architectenweb met de curators van elke Embassy. Vandaag Anouk van der Poll, oprichter en curator van de Embassy of Water.

“We vinden water zo vanzelfsprekend in ons land”, zegt Anouk van der Poll, naast curator van de Embassy of Water ontwerper en partner in de multidisciplinaire ontwerpstudio vanderPolloffice. “We staan er nauwelijks bij stil: we draaien de kraan open en er is water. Zo zien de waterbedrijven het ook graag: dat ze de consumenten ontzorgen, die er verder niet over nadenken.” Die vlieger gaat echter niet meer op, vervolgt ze. Enerzijds wordt het klimaat steeds droger, anderzijds hebben we steeds vaker te maken met heftige buien. Dat laatste bijvoorbeeld leidt tot overlast doordat het bestaande rioolstelsel extreme neerslag niet kan verwerken. Het besef is gegroeid dat we het water beter moeten vasthouden en geleidelijk afvoeren, maar ook buffers moeten creëren waar we uit kunnen putten in langere periodes van droogte.

Het probleem vloeit voor een belangrijk deel voort uit het feit dat in de vorige eeuw het systeem is ingericht op het zo snel mogelijk afvoeren van het water naar de zee. “Wat we feitelijk hebben gedaan, is de kringloop van het water halveren”, zegt Van der Poll. “De transitie die we nu in de omgang met het water moeten maken is de omslag van ‘alles afvoeren richting zee’ naar ‘water vasthouden, bufferen, vertragen en zorgen dat het de grond in kan’.”

Vitaal water

“Het water komt nu nauwelijks in de bodem. Bijvoorbeeld doordat in de landbouw het gebruik van zware machines de grond heeft verdicht en in bebouwde gebieden de grond is versteend, trekt het water heel moeilijk in de bodem”, legt ze uit. “Dat beter infiltreren in de bodem is heel belangrijk. Daarbij willen we met de Embassy onderzoeken wat we kunnen doen om te zorgen dat het water met een hele hoge kwaliteit de bodem in gaat. Ik heb het niet over de bekende verontreinigingen, het gaat ook om de vitaliteit van het water.”

In 2002 studeerde Van der Poll af aan de Design Academy Eindhoven met de First Water Carafe. De zandlopervorm van de karaf zorgt ervoor dat wanneer het water van het bovenste deel naar het onderste deel loopt een draaikolk ontstaat. Dit vitaliseert het water, nadat het heeft stilgestaan in hoekige waterleidingen, legt ze uit. “Het ontwerp is gebaseerd op het werk van Viktor Schauberger, een Oostenrijkse natuuronderzoeker en groot deskundige op het gebied van water, die zei dat water op een bepaalde manier moet stromen om zichzelf gezond te houden. We hebben het nu heel veel over regeneratief: water is van nature regeneratief. Draaikolen zie je ook in rivieren en beken. Volgens Schauberger houdt water zich daarmee vitaal en gezond. Als je dat principe zou kunnen toepassen in gebouwen geef je het leidingwater weer iets van die kracht mee.”

Dat idee heeft ook geïnspireerd tot het hoofdbeeld dat de Embassy dit jaar gebruikt: een kronkelende waterleiding. “Om aan te geven: water stroomt op een bepaalde manier. Dat natuurlijke aspect vind ik heel belangrijk.” Ze vervolgt: “Ik zie zelf water als iets levends, net als de aarde. Natuur is voor mij veel meer dan alleen flora en fauna. Alles is met elkaar verbonden. Wij zijn ook deel van de natuur, net als het water waaruit wij bestaan.”

Denken vanuit het water

“Twee jaar geleden zijn we begonnen iemand uit te nodigen om ‘stem van het water te zijn’. Dat wil zeggen: we wilden dat iemand met veel verstand van water met ons zou meedenken en daarbij het perspectief van het water innam. De eerste stem van het water was chemisch-technoloog Cees Kamp. “Alleen al dat iemand als stem van het water bij ons aan tafel zit, maakt een verschil in de gesprekken. Het helpt ook om die vanzelfsprekendheid van het water weg te nemen”, vertelt Van der Poll. “Kamp wees ons erop dat water vaak wordt benaderd als een product. Dat besef helpt om water weer te zien als niet zo vanzelfsprekend, als iets dat we zonder nadenken kunnen gebruiken.”

Ze geeft een voorbeeld van het al te vanzelfsprekende gebruik. “Het is feitelijk zonde dat we fantastisch drinkwater gebruiken om de wc door te spoelen. Er zijn al veel technieken ontwikkeld om het anders te doen en dat gebeurt ook wel. We hebben dit jaar een aantal woonpioniers uitgenodigd die al op een andere manier omgaan met water; ze maken bijvoorbeeld veel meer gebruik van regenwater en hergebruiken water. Maar in de reguliere woningbouw is de wc nog steeds aangesloten op de drinkwaterleiding. Als je het mensen voorlegt vinden ze het inderdaad verspilling van drinkwater, maar niemand gaat thuis dat systeem verbouwen. Wat we binnen de Embassy onder andere onderzoeken is hoe we hier een omslag kunnen bewerkstelligen. We willen er voor zorgen dat ontwikkelaars en bouwers zich dit ook realiseren en duurzame watertechnieken in nieuwbouw gaan toepassen.”

Waterzuiverende wijken

De Embassy heeft met vertegenwoordigers van verschillende partijen in het bouwproces sessies gehouden om een andere benadering van water te implementeren in de (woning)bouw. In opdracht van de Embassy of Water heeft innovatiebureau Six Fingers met onder meer architecten, ontwikkelaars, bouwers en vertegenwoordigers van de gemeente en het waterbedrijf onderzocht op welke momenten in het bouwproces mogelijkheden liggen. “Het gaat er dan om dat we die andere watertechnieken mainstream krijgen. Het is niet de bedoeling om toe te werken naar een pilot waarin tijdelijk andere regels gelden, maar daarna niets verandert.”

Wat de Embassy betreft gaat het bij de implementatie van nieuwe watertechnieken niet alleen om het hergebruik van water en het benutten van regenwater, maar ook om het eerder genoemde regenereren van water. “We willen projecten realiseren vóór het water; onderzoeken hoe je een woning of een wijk kunt bouwen die het watersysteem niet vervuilt maar herstelt. Ik zou het heel mooi vinden als in het begin van een bouwproces de stem van het water al aan tafel zit; wij kunnen ervoor zorgen dat er zo’n stem vroeg in het proces aanwezig is en ik ben benieuwd wat dat zou opleveren.”

Volgens Van der Poll hoeven, of móeten de oplossingen voor een regeneratief watersysteem in woningbouw niet vastliggen. Ze verwacht meer van maatwerk per situatie. “Je merkt het ook bij het afkoppelen van huizen. Wat werkt bij de ene woning is niet de beste oplossing voor een andere woning, in een ander gebied, met andere grond, of een ander type wijk. Ik zou graag zien dat we heel lokaal en heel collectief, denkend vanuit het water, tot andere systemen komen.”

Pioniers

Inmiddels heeft de Embassy een groot aantal partijen gesproken die pionieren in een omgang met water. Van der Poll noemt bijvoorbeeld Minitopia, de organisatie van Tessa Peters en Rolf van Boxmeer, die op onbenutte locaties nieuwe woongebieden ontwikkelen. De bewoners realiseren hun eigen woningen, met kleine ecologische voetafdruk en aandacht voor mens en natuur. In deze gemeenschappen worden veel grijswatersystemen toegepast. Bij Eindhoven initieerde Minitopia het Buurtschap te Veld. Een andere bevlogen pionier is Ad Vlems, oprichter van Ecodorp Boekel. Hier zijn bij een aantal grote cirkelvormige woongebouwen regenwatersystemen van MijnWaterfabriek geplaatst. Het regenwater wordt opgevangen in negen tanks (van elk 10.000 liter), gefilterd en gebruikt voor wc’s en wasmachines. Dit betekent een forse besparing op drinkwater. Het ecodorp is overigens niet aangesloten op het gemeentelijk riool. Afvalwater wordt met een helofytenfilter op natuurlijke wijze gezuiverd, waarna het in de bodem infiltreert.

Peter Scheer van SEMiLLA Sanitation introduceerde containers op festivals, waarmee afvalwater en urine wordt opgevangen en gezuiverd tot het niveau van drinkwater, vertelt Van der Poll. De reststoffen worden verwerkt tot mest. “Inmiddels wordt het zuiveringssysteem ook toegepast in een wijk in Silvolde, waar honderd woningen zijn aangesloten. Ook hier is geen riolering meer nodig. De drinkwatermaatschappij is wel bij het project betrokken.” Dat laatste is ook het geval bij het project Superlocal. Diederik van Duuren begeleidde Superlocal vanuit Waterleiding Maatschappij Limburg (WML). WML werkt binnen dit project samen met Waterschapsbedrijf Limburg (WBL) om de waterkringloop te sluiten in een circulaire wijk in Kerkrade. Hier wordt wederom regenwater omgezet in drinkwater. “Eigenlijk mogen wettelijk alleen drinkwatermaatschappijen drinkwater leveren. Omdat ze bij zo’n project zijn betrokken, kunnen dit soort initiatieven worden uitgevoerd”, legt Van der Poll uit.

Denkomslag

“Wat al deze initiatieven doen is het creëren van nieuwe waterbronnen”, zegt Van der Poll. “Zo gaan we meer verantwoord om met water. Dat er al bedrijven zijn die niet kunnen worden aangesloten op de reguliere leidingen omdat er niet genoeg water is, weten veel mensen niet. Het lijkt nog niet zo door te dringen dat ook in ons land water een schaars goed is.”

Het veranderen van de mindset kost tijd, beseft Van der Poll. Bij bijeenkomsten met Kamp en de daarop volgende ‘stem van het water’, natuurfilosoof Matthijs Schouten, gingen langzaam ogen open. “De partners proberen dit denken nu ook binnen hun eigen organisaties te introduceren. Het is een behoorlijke omslag; velen zijn niet gewend om water niet te zien als product, maar te benaderen als een levend onderdeel van de natuur”, zegt Van der Poll. “Ik denk dat het wel de manier is om water een andere plek in processen te geven en daarom vind ik het ook belangrijk om zo’n stem van water bij bouwprocessen aan tafel te hebben. Om te gaan ontwerpen, ontwikkelen, bouwen, denken met het water. En vóór het water.”

DDW 2022 vindt plaats van 22 tot en met 30 oktober in Eindhoven.