Dirk van den Heuvel: Bakema’s vragen opnieuw stellen
11 juni 2014, 9:41
‘A Bakema Celebration’ heet de Nederlandse inzending voor de Architectuurbiënnale van Venetië. Bakema’s ideeën uit de jaren zestig en zeventig zijn opnieuw relevant, stelt Dirk van den Heuvel, samen met Guus Beumer curator van de expositie. Architectenweb sprak met hem.
Tekst Robert Muis
De Nederlandse inzending voor de veertiende editie van de Architectuurbiënnale van Venetië richt de aandacht op het werk en de ideeën van architect Jaap Bakema. De expositie ‘Open: A Bakema Celebration’ biedt volgens de curatoren Guus Beumer (directeur Het Nieuwe Instituut) en Dirk van den Heuvel (universitair hoofddocent faculteit Bouwkunde TU Delft en hoofd Jaap Bakema Study Centre) een kritische reflectie op het idee van de open samenleving aan de hand van Bakema’s werk en onderzoek. De expositie in het Nederlandse paviljoen is te zien tot 23 november en vormt een van de eerste resultaten van het Jaap Bakema Study Centre.
De tentoonstelling biedt een installatie met verschillende media: modellen, historische correspondentie, fotografie, tekeningen, tv- en filmmateriaal. Aan de hand hiervan willen de curatoren een blik bieden op de veranderende rol van de overheid, de markt, de architect en de individuele burger in de loop van de afgelopen decennia. Tevens opent de organisatie de ‘Postbus voor de Open Samenleving’, een online platform waar architecten en ontwerpers ideeën voor een open samenleving kunnen delen.
De expositie gaat niet over hedendaagse Nederlandse architectuur of eigentijdse bureaus, maar staat in het teken van Jaap Bakema. Vanwaar die keus?
DvdH: “Meestal is de biënnale een wirwar van presentaties; hooguit is er een klein themaatje. Voor het eerst is nu voorgesteld door Rem Koolhaas, hoofdcurator van deze editie, om een overkoepelend thema uit te werken. Koolhaas stelt in zijn programma dat het begin van de Eerste Wereldoorlog in 1914 ook het begin is van de globalisering, van de mondiale moderniteit. Hij heeft alle landenpaviljoens gevraagd te reflecteren op een eeuw moderniteit en de impact daarvan op de nationaliteit en de nationale architectuur. Een mooie provocatie van Koolhaas, trouwens, want toen de biënnale ooit begon ging het echt om landenpaviljoens die een nationale kunst of stijl toonden. Wij vinden de opdracht van Koolhaas een mooie opening om, gebaseerd op de samenwerking tussen Het Nieuwe Instituut en de TU Delft en op het archief van Van den Broek en Bakema, te laten zien dat zijn ideeën nu zeker nog actueel zijn. Het is dus niet zozeer Bakema zelf die centraal staat, maar we gebruiken de figuur Bakema om het te hebben over de open samenleving.”
Open samenleving
Wat hield ‘de open samenleving’ voor Bakema in?
DvdH: “Voor Bakema was het een slogan om het werk van zijn architectenbureau, maar ook werk van Team Ten of voor CIAM een boodschap mee te geven. Het begrip was ook wel politiek geladen, deel van de Koude Oorlog-retoriek; de ‘open samenleving’ refereerde aan democratie en de westerse manier van leven tegenover het Oostblok; Bakema wilde het begrip echter depolitiseren om met iedereen in gesprek te blijven. Hij had onder andere ook veel contacten achter het IJzeren Gordijn, in Joegoslavië en Polen.”
Een open samenleving betekende voor Bakema een maatschappij waarin ook ruimte voor tegengeluiden was?
DvdH: “Een van de dingen die we laten zien is het paviljoen voor Osaka 1970, dat hij samen met Carel Weeber heeft ontworpen. In zijn aantekeningen gaat hij nader in op de Nederlandse identiteit en de open samenleving en de open economie. Dan vat hij de Nederlandse cultuur samen in steekwoorden als Rembrandt, Van Gogh, Mondriaan en provo. Dat is kenmerkend voor Bakema. De tegencultuur, het ludieke, hoort er voor hem ook bij. Hij was de man die in gesprek bleef met iedereen, of het nou binnen het bureau was – een van de grootste bureaus in die tijd – of met de studenten die democratisering eisten, met collega’s, bouwers of bewoners. Als hij sprak over hoe in de open samenleving het individu de ruimte moet krijgen om zijn leven zelf vorm te geven, is dat altijd in relatie tot het grotere geheel. Dat kan het gezin, de straat, de buurt, of – nog groter – de samenleving of wat hij noemt ‘de totale ruimte’ zijn. Maar de samenleving en het individu hebben een wederzijdse verantwoordelijkheid. Het idealisme en moralisme dat daaraan vast zit, verdwijnt een beetje in het postmodernisme, als de verzorgingsstaat vastloopt.”
Spiegelen
Hoe vertaalt de Nederlandse inzending dat naar het heden?
DvdH: “De huidige discussie – wat is een egalitaire samenleving, wat is een democratische samenleving waaraan iedereen deel kan nemen – speelt zich af in de context van de verzorgingsstaat. Daar kijken we na de bankencrisis weer anders tegenaan en het is interessant om dat te spiegelen aan Bakema’s tijd. Voor de tentoonstelling hebben we nagedacht over hoe we kunnen laten zien dat Bakema erin slaagt om zijn bureau en zijn architectuur midden in de samenleving te zetten en aansluiting te vinden bij de vraagstukken van toen. De verzorgingsstaat was voor hem niet alleen sociale woningbouw maar ook recreatieparken en het Dorp bij Arnhem, bijvoorbeeld. Er wordt nu enerzijds met nostalgie teruggekeken naar die verzorgingsstaat; anderzijds wordt ze nog bekritiseerd door mensen die toch in de marktwerking geloven. Wij geven niet zozeer een antwoord maar willen de vraag opnieuw stellen in het grotere geheel.”
Doen jullie dat via de expositie of ook andere manieren?
DvdH: “We modereren ook een ‘Postbox for the Open Society’. Toen CIAM in 1959 werd opgeheven stelde Bakema voor met elkaar in contact te blijven via de ‘postbus voor de ontwikkeling van de habitat’. Zijn contacten konden allerlei plannen en ideeën sturen en hij maakte daar een nieuwsbrief mee. Wij willen het gesprek weer aanzwengelen en beheren een online postbus gedurende de zes maanden van de biënnale. We maken ook een nieuwsbrief en denken na over een vergelijkbaar project met Het Nieuwe Instituut. We willen eerder een discussie op gang brengen dan architecten en werk presenteren als voorbeelden van hoe het moet. We kijken ook naar de productie van het modernisme met de kritiek van het postmodernisme in het achterhoofd, maar zonder de verworvenheden van het modernisme weg te willen gooien.”
Projectproces
Zijn er lessen van Bakema die we kunnen gebruiken voor de maatschappij zoals die er nu voorstaat?
DvdH: “Absoluut. Bakema maakte in de jaren zestig en zeventig het democratiseringsproces mee, waarbij het ook ging om de participatie waar nu ook over gesproken wordt. In zijn teksten heeft hij het over de ‘under-up society’ – zoals we het nu hebben over ‘bottom-up’ – en over ‘open decision making’. Hij geeft aan hoe je als architect in een traject beslissingsmomenten transparant moet maken. Bakema was al bezig met een goede analyse van het projectproces en de rol van de architect daarin. Hij kon destijds met dat grote bureau toch heel flexibel werken; zo heeft Van den Broek en Bakema bijvoorbeeld de wijk ’t Hool in Eindhoven ontworpen, wat feitelijk is begonnen als een cpo. Philipsmedewerkers kwamen naar het architectenbureau met een plan en gezamenlijk hebben ze diverse woningtypen voor verschillende inkomensgroepen ontwikkeld. Een favoriet woningtype van Bakema is daarbij de groeiwoning: een woning die bewoner ruimte geeft voor aanpassingen en uitbreidingen. Met de huidige situatie op de woningmarkt, de wens bij de overheid van een participatiesamenleving is dat een interessant model. Gemeenten zullen blij zijn als mensen zelf hun woning bouwen in overleg met een architect.”