Het Maankwartier
14 september 2017
Het nieuwe stationsgebied van Heerlen wordt de verbinding tussen noord en zuid en een publiek gebied met gemengd programma. Maar vooral wordt het Maankwartier een nieuw stadsdeel van formaat met oog voor detail. “Het streven is niet historiserend te bouwen, wel liefdevol te materialiseren en detailleren.”
De Heerlense kunstenaar Michel Huisman liet zijn plannen voor het Maankwartier in juni 2003 voor het eerst aan het publiek zien. In de jaren daarop zijn de ideeën uitgewerkt, met als resultaat het masterplan dat in 2008 is vastgesteld. Hij maakte het ontwerp “als vrij werk, hors concours”, zoals Huisman zelf zegt, in de tijd dat voor iedereen in Heerlen duidelijk werd dat er iets aan het stationsgebied moest gebeuren. Het was, in de woorden van Huisman, een onherbergzaam gebied geworden, waar gaten in het stedelijk weefsel vielen. Kleine, charmante winkels maakten plaats voor grootwinkelbedrijven en karakterloze ketens. Heerlen verloor haar ziel, nadat ze met het verdwijnen van de mijnbouw al een deel van haar imago had verloren. De treinsporen lagen als een barrière tussen het noordelijke en zuidelijke stadsdeel, slechts verbonden door een unheimische tunnel. Huismans zag hier als een berg voor zich, refererend aan de zwarte bergen die ooit het mijnlandschap bepaalden. De nieuwe berg moest echter wit worden, als het licht van de maan.
Stadsdeel als een citadel
Het Maankwartier herstelt de samenhang in het kale stationsgebied. Het roept het verleden van de stad op, uiteenlopend van de recente mijnbouwgeschiedenis tot “de ooit hier aanwezige Romeinen”. De nieuwe verbinding tussen Heerlen-Noord en -Zuid wordt geen smalle overbrugging van de treinsporen; als er geen reden is om naar ‘de overkant’ te gaan, moet de verbinding zelf aantrekkelijk genoeg zijn om mensen te lokken, aldus Huisman. Het wordt dus een breed plein boven de sporen, met bebouwing aan weerszijden, want een plein moet wanden hebben. Aan beide zijden van het spoor daalt het Maankwartier langzaam af en brengt structuur in de rafelige context.
In totaal beslaat het project 94.000 m2; het biedt straks plaats aan een nieuw openbaarvervoerknooppunt met bijbehorende faciliteiten, 16.000 m2 kantoren, 12.000 m2 grootschalige detailhandel en 2.000 m2 kleinschalige winkels, 8.000 m2 hotel- en horecavoorzieningen, ruim honderd appartementen en circa 850 ondergrondse parkeerplaatsen.
Het ontwerp van Huisman is door Wauben Architects uit Geleen volledig technisch uitgewerkt. Bij die uitdaging is het architectenbureau als het ware omgekeerd te werk gegaan. Vanuit de hoofdvolumes en buitengevels – volgens de tekeningen van Huisman – heeft Wauben Architects bruikbare winkel-, kantoor-, en woonruimten ontworpen, compleet met onder meer entrees, trappenhuizen en expeditieruimtes, zo legt het bureau uit. Veel van de ruimtes worden casco opgeleverd; de weloverwogen inpassing van vluchtwegen en installaties zorgt voor maximaal behoud van de flexibiliteit.
Maankwartier is een verhoogd stadsdeel – een citadel, noemen Huisman en de architecten het. Zoals een citadel heeft ook het Maankwartier een binnen en een buiten, gescheiden door stedelijke wanden. Aan de zuidelijke centrumzijde begrenzen rijzige gebouwen het Maankwartier, aan de noordzijde staat een forse gekromde wand. De relatief gesloten buitenzijde van deze contour is de drager van de feitelijke bebouwing aan de binnenzijde. Het interieur van de citadel biedt beschutte pleinen en doorgangen met winkeltjes, cafés en woningen. Net als in een historische stad kunnen de hoogteverschillen in de wijk (ook) zonder gebruikmaking van liften en roltrappen worden overbrugd. Een intieme sfeer wordt voorts bereikt met het gevarieerde gevelbeeld, dat een organisch gegroeide wijk suggereert. Door de plaatsing van gevelopeningen niet op basis van de constructie of verkaveling te bepalen, versterken de kunstenaar en architecten dit beeld.
Loggia’s, gaanderijen en riante trappartijen roepen mediterrane sferen op, net als de bogen en poorten. De bogen dienen ook om bovenliggende massa’s te laten ‘landen’. De vormgeving refereert tevens aan industriële gebouwen en “de schrale ingenieurskunst van de mijnarchitectuur”. Dat is bijvoorbeeld herkenbaar in de overkapping van het busstation – een Eiffel-achtig stalen vakwerk en tegelijkertijd een pergola – of de uitwerking van de kozijnen. Voor ramen en deuren is een zo smal als mogelijk profielsysteem gekozen, dat bovendien voor dit project is aangepast.
Profielen met een neusje
Hoofdzakelijk is hier het Reynaers SL38-systeem toegepast, dat veel bij renovatie van industrieel erfgoed wordt gebruikt. De SL38-profielen hebben een ‘neusje’, legt Hans van der Looij van Reynaers uit: de kaderlijnen en tussenlijnen van het smalle aluminium profiel hebben een schuine kant, die oogt als de vroegere afwerking met stopverf. Op verzoek van Huisman en de architecten is dit ‘neusje’ aan de buitenzijde bij alle profielen iets hoger gemaakt. “Zo is er iets meer dieptewerking gecreëerd”, vertelt Van der Looij. “Voor de eenheid in uitstraling is dit zelfs doorgetrokken naar de toegepaste vliesgevelsystemen. Hier zijn de afdekkappen van de lijsten voorzien van een afschuining die refereert aan de traditionele stopverf.”
Volgens de ontwerpers is het zeker niet de bedoeling om nostalgisch en historiserend te bouwen. Wel streven ze naar een ‘voor de hand liggende’, liefdevolle detaillering en materialisatie. De huid van een stad met een verleden moet ademen, leven, aldus de ontwerpers. Daarom krijgen de gevels van het Maankwartier tintverschillen, oneffenheden en soms de rauwheid van oude industriële gebouwen. In de wijk schakeren de gevels binnen een kleurtoon, aan de buitenzijde voelen de stedelijke wanden als een geheel.
De citadel is echter geen onneembare vesting. De aansluitingen van het Maankwartier op bestaande straten is “uitnodigend, verlokkend en fraai” volgens de ontwerpers. Een voorbeeld daarvan is de overgang van het Maankwartier naar de Saroleastraat, die de belangrijkste ader tussen het stationsgebied en het stadscentrum vormt. De aansluiting krijgt hier de vorm van een trapstraat – een combinatie van een berijdbare helling en luie trappen in een parkachtige setting, tussen de Saroleastraat en het 7,5 meter hoger gelegen stationsplein. De gang omhoog wordt begeleid, aldus de ontwerpers, door een paviljoen op zo’n vijf meter meter hoogte en een majestueuze stadspoort. Via een onderdoorgang zijn er ook snelle verbindingen met het stationsplein. Dit is de aansluiting op de omgeving van het zuidelijke deel van het Maankwartier.
Als geheel laat het Maankwartier zich opdelen in Zuid, Plaat en Noord. In Zuid worden appartementen, winkels, een parkeergarage en een parktalud gerealiseerd. Een langgerekt volume, evenwijdig aan het spoor, kenmerkt zich door een dubbele gevel met hoge arcades. Aan de oostzijde loopt het gebouw rond af tot de hoogte van de bestaande bebouwing. Een tweede bouwdeel geeft maat en vorm aan de pleinruimten aan weerszijden en begeleidt het hoogteverschil van maaiveld naar Plaatniveau.
De Plaat is de feitelijke noord-zuidverbinding voor voetgangers over het spoor. Op de Plaat staan aan weerszijden van het plein gebouwen. Het station, met perronopgangen en bijbehorende winkels, neemt tot acht meter hoogte de westelijke plint in. Het gebouw wordt verder ingevuld met een hotel. Het oostelijke gebouw is bestemd voor winkels, kantoren en horeca in een hoge gaanderij en kantoren op de hogere verdiepingen. De spoorgevels van beide gebouwen zijn strak, ingegeven door de regelgeving omtrent bouw en onderhoud. Het plein boven het spoor is besloten, maar biedt zicht op de omgeving via uitgekiende stadsvensters. Zichtlijnen en herkenningspunten ondersteunen ook de routing tussen Zuid en Noord.
Maankwartier komt tot leven
De bebouwing in Noord bestaat uit een sokkel met parkeergarages en grootschalige winkels; daarop is het Maanplein aangelegd, dat omsloten wordt door appartementen- en kantoorgebouwen. In de plint van de woonbebouwing zijn winkels van verschillende schaal opgenomen. Hier is ook het belangrijkste kunstwerk verrezen: de Maantoren met de Heliostaat. Het betreft een staalconstructie die een met de zon meedraaiende spiegelbol bevat. De Heliostaat weerkaatst daglicht tot diep in de onderliggende lagen, waaronder de parkeergarage.
In Noord komt het Maankwartier al tot leven. Een aantal grote winkels, waaronder een supermarkt, en de ondergrondse parkeergarage zijn geopend. De kantoren van UWV en de gemeente zijn in gebruik genomen. Bewoners hebben de eerste huur- als koopappartementen betrokken. Noord toont volgens Huisman al aan dat het Maankwartier functioneert, en ook wat er bereikt kan worden als er een aantal mensen de durf heeft om een project anders aan te pakken en door te zetten. Het kan volgens de kunstenaar een stedelijke vernieuwing opleveren, die zelfs buiten Heerlen haar effect zal hebben.