Het Hoofdgebouw van Artis na 75 jaar weer museum

Het Groote Museum, een rijksmonumentaal gebouw en onderdeel van de Amsterdamse dierentuin Artis, krijgt na 75 jaar zijn oorspronkelijke functie terug. Naar ontwerp van architectenbureau Merk X heeft het gebouw een grondige en bijzonder geslaagde restauratie en vernieuwing ondergaan.
Op 12 mei opent het nieuwe museum voor publiek met een tentoonstelling die is vormgegeven door Kossmanndejong.

Het neoclassicistische Hoofdgebouw, zoals het museumgebouw ook heet, is tussen 1850 en 1855 gebouwd naar een ontwerp van Johannes van Maurik. Het genootschap Natura Artis Magistra (‘de natuur is de leermeesteres der kunst’) wenste naast het dierenpark ook een museum om opgezette dieren, skeletten, fossielen, gesteenten en etnografica te tonen. De benedenzalen van het gebouw dienden als sociëteit voor de leden; de hoge en lichte zalen boven, met gaanderijen rondom, vormden de eerste museumzalen van Nederland. In 1947 moest het Groote Museum door financiële problemen sluiten.

Nu, 75 jaar later, opent het museum weer de deuren voor publiek, met een tentoonstelling volgens een eigentijds concept, dat de onlosmakelijke relatie tussen mensen, andere dieren, planten en verdere levensvormen wil laten zien. Op de begane grond van het huidige Groote Museum liggen de Tijgerzaal en de Koningszaal die, zoals vroeger, gaan dienen voor bijeenkomsten. De twee verhuurbare ontvangstzalen liggen aan weerszijden van de rotonde. Vanuit deze centrale hal voert de historische dubbele trap naar de bovenverdieping waar de Oost- en de Westzaal opnieuw zijn ingericht als museumruimten.

Ongebruikt en verwaarloosd

Daarvoor was eerst een grondige restauratie en vernieuwing van het pand nodig. Delen van het gebouw waren in de loop der decennia flink aangepast, er waren bijgebouwen verrezen en de westelijke vleugel was, zo vertelt Evelyne Merkx, “al ruim 65 jaar ongebruikt en verwaarloosd” toen ze in 2012 aan het ontwerpproces begon. Dat delen van het gebouw ‘in de tijd gestold’ waren, maakte grote indruk op haar en die zichtbare historie heeft Merkx bovenal willen behouden. Het ontwerp was dan ook deels gericht op herstel. Voor een ander deel moest het pand geschikt worden gemaakt voor een hedendaagse publieksfunctie, wat een aantal structurele ingrepen vergde.

Het rijksmonument onderging – letterlijk en figuurlijk – een grote schoonmaak. Zo zijn bijgebouwen van latere datum gesloopt en ontbrekende delen gereconstrueerd. Het Groote Museum ligt nu weer vrij aan de Plantage Middenlaan, een situatie die wordt versterkt door een nieuw openbaar plein aan de zijde van de dierentuin. Het plein is, inclusief een nieuwe fontein en serre, ontworpen door landschapsarchitect Michael van Gessel. Aan het plein heeft Merk X de zes grote deuren weer geopend of teruggebracht.

Ook in letterlijke zin is het gebouw schoongemaakt. Rond de vlindertrap vertoonden muren nog het oude schilderwerk; net als de muren en de vitrines in de museumzalen. Dit is niet overgeschilderd maar gereinigd met speciale zeep, vertelt Merkx. De muren en het houtwerk vertonen daardoor een vlekkerig patina, dat wonderwel samengaat met de strakke en heldere vormgeving die vooral de begane grond en het souterrain beheerst. De historische sfeer is ook behouden doordat de authentieke houten vloeren bewaard zijn gebleven en de ernstig beschadigde vlindertrap in de rotonde is gerestaureerd; de dubbele trap is bovendien geschikt gemaakt voor de te verwachten bezoekersaantallen.

Stalen tafel

Het gebouw zoals Merkx het aantrof was in haar woorden “zeer fragiel” en voldeed in geen enkel opzicht aan de huidige maatstaven en vereisten voor een publieke museale functie. “Er waren onvoldoende vluchtroutes, de vloeren konden grote bezoekersaantallen niet dragen en er ontbrak ruimte voor jassen, tassen en plassen”, legt ze uit.

Merkx wilde beslist geen ruimte in de rotonde of de Tijgerzaal opofferen voor toiletten en garderobe; ze stelde voor om een nieuw en ruim entreegebied te creëren onder de Tijgerzaal. Aanvankelijk leek dit technisch onhaalbaar, maar het lukte door het hele gebouw eerst op een stalen tafel te plaatsen. “Het was even spannend. We waren bang dat er scheuren tussen de rotonde en de westvleugel zouden ontstaan, omdat die destijds niet gelijktijdig zijn gebouwd”, vertelt Merkx. “Het is goed gegaan.”

Onopvallende versteviging

Na het funderingsherstel in combinatie met de realisatie van het entreegebied in een nieuw souterrain, zijn het dak en de gevel aangepakt. Aan de zijde van Plantage Middenlaan was de gevel door het plaatsen van voorzetramen vlak geworden. Merk X heeft de verdiepte raamopeningen teruggebracht door juist in het interieur een extra raam te plaatsen. Deze zijn met slanke sponningen in de dagkant geplaatst en springen iets naar voren; doordat deze ramen bovendien te openen zijn, creëren ze een soort vitrines. Het is een voorbeeld van de ingetogen, nauwelijks in het oog springende wijze waarop Merk X vernieuwingen heeft aangebracht.

Andere ingrepen met het oog op de nieuwe museumfunctie, zoals een structurele versterking van de expositiezalen en hun gaanderijen zijn zo onzichtbaar mogelijk ingepast. Vernieuwingen ten behoeve van bijvoorbeeld verlichting, klimaatbeheersing en veiligheid zijn eveneens onnadrukkelijk. In het gehele gebouw waren de leuningen van trappen en balustrades naar moderne maatstaven te laag (en vaak niet stevig genoeg), zodat Merk X waar nodig heeft gekozen voor toevoeging van een nieuwe leuning. “Die is schuin uitkragend boven de oorspronkelijke geplaatst, waardoor je als vanzelf niet naar de oude leuningen grijpt”, legt Merkx uit. Het glas van de historische vitrines is onzichtbaar versterkt met een extra laag, vastgeklemd met smalle latjes.

Nieuwe elementen

Waar nieuwe functies zijn geïntroduceerd, heeft Merk X die direct herkenbaar gemaakt door hun materialisatie en afwerking. In beide museumzalen zijn nieuwe elementen toegevoegd, in wederom een ingehouden beeldtaal. De Westzaal, die zo’n 75 jaar onaangeraakt en daardoor nog meest authentiek was, is met name ingericht als tentoonstellingsruimte; deze is voorzien van een extra trap naar de gaanderij. De Oostzaal, die het meest heeft geleden onder eerdere verbouwingen, is voorzien van een tribunetrap om publieksbijeenkomsten te faciliteren en tevens technische voorzieningen weg te werken. Beide elementen bieden bovendien vluchtroutes bij calamiteiten.

De gaanderijen zijn onderli

ng verbonden met een nieuwe brug door de centrale hal; de looproute is op dit verhoogde niveau verder verbeterd met een brug boven de toegang van de Oostzaal. In de Westzaal werd dat niet toegestaan.

De nieuwe kelderruimte beidt plaats aan de receptie en een kleine museumwinkel, informatievoorziening, lockers, een garderobe en toiletten. Ook zijn hier voorzieningen voor de organisatie ondergebracht. De ruimten zijn voornamelijk helder wit, aangevuld met licht hout; de terrazzovloer en scheidingswanden zijn voorzien van geabstraheerde natuurmotieven, ontworpen door Evelyne Merkx. Zij heeft zich namelijk niet alleen gebogen over grote structurele en restauratieve opgaven, maar ook over de details en ‘specials’. Daartoe behoort ook het ontwerp van het lichtobject met glazen boomvruchten in de vide van de entree en het wolkachtige lichtsculptuur in de centrale hal. De voormalige gaslampen in de ontvangstzalen zijn naar ontwerp van Merkx hersteld en vergroot.

Tentoonstellingsconcept

De historische, gerestaureerde en vernieuwde museumzalen bieden weer ruimte aan een tentoonstelling. Het huidige museumconcept is echter volledig anders dan die van het vroegere Groote Museum. Destijds drukte het museuminterieur, met systematisch geordende collecties in vitrines, het 19^e-eeuwse idee uit dat men overzicht en daarmee grip op de wereld kon creëren. Het gaf ook blijk van de mens die naar de natuur kijkt, als iets los van hem. Initiator en artistiek leider van het nieuwe Groote Museum – en oud-directeur van Artis – Haig Balian wil juist laten zien hoe alles in de natuur met elkaar is verbonden en dat ook de mens daar deel van uitmaakt. Op associatieve en interactieve manier probeert de huidige tentoonstelling vanzelfsprekendheden en verwachtingspatronen te doorbreken en bezoekers opnieuw te laten kijken (en ruiken, proeven en voelen).

Hoe pas je een hedendaagse tentoonstelling in in een gebouw uit een volledig andere tijd, was de vraag die Michel de Vaan van Kossmanndejong zich stelde. Het bureau heeft geprobeerd enerzijds te laten zien hoe vroeger bezoekers de natuur bekeken in vitrines – en daarbij de prachtige historische wandmeubels zelf aandacht te geven. Tegelijkertijd heeft Kossmanndejong deze manier van bekijken willen doorbreken, de dwarsverbanden tussen verschillende gepresenteerde thema’s willen laten zien en voelbaar willen maken dat de mens deel uitmaakt van de natuur. De vitrines zijn daarom deels gesloten en deels geopend, waarbij soms de objecten – zoals een parade van skeletten – de vitrine verlaten. Ook zijn presentatiemeubels dwars op de wanden met vitrines geplaatst, en breken zo in op de overwegend leeg gelaten lengte-as van de tentoonstellingszalen.

Integraal en interactief

Bij het maken van de inhoud voor de tentoonstelling – al klinkt dat woord wellicht te ouderwets in dit geval – zijn vele wetenschappers en kunstenaars betrokken. Het past in de oorspronkelijke ideeën van Natura Artis Magistra, maar zeker ook in het huidige idee dat we wereldproblemen – zoals klimaatverandering, afnemende biodiversiteit, voedselvoorziening en waterproblemen – niet afzonderlijk kunnen beschouwen maar als samenhangend moeten benaderen. Ook in de opstelling in het Groote Museum vormen kunst en wetenschap, objecten en interactieve installaties, films en grafische verbeeldingen een integraal geheel.

Het is wel veel en vol: in ideeën en informatie, maar ook ruimtelijk, waardoor met name de Westzaal erg druk en gevuld is. Gelukkig kun je af en toe naar buiten kijken. Voor Kossmanndejong waren de ramen en binnenvallend daglicht even wennen, want een ‘immersieve tentoonstelling’ werkt het best als de bezoeker volledig wordt meegenomen in de gepresenteerde wereld, zonder afleiding. In dit geval is het wel fijn om te kunnen zien dat dit hier binnen daadwerkelijk is verbonden met dat daar buiten: de mensen, de dieren, de bomen, het leven langs de Plantage Middenlaan en in Artis.