Zes integrale plannen voor landschap, natuur en energie

In het kader van de Landschapstriënnale 2021 organiseerden Staatsbosbeheer, Kunstloc Brabant en Nationaal Landschap Het Groene Woud de Design Challenge ‘Onze Energie, Ons Land-schap’. Zes multidisciplinaire teams werden uitgenodigd aan de hand van een concrete casus integrale oplossingen te ontwerpen voor diverse opgaven rond landschap en duurzame energie.

De organisatoren wilden met de design challenge via ontwerpend onderzoek verkennen hoe de verschillende opgaven rond ruimtelijke kwaliteit, energieopwekking en natuurverbetering zijn te combineren. Ook hoopte de organisatie de meerwaarde van creatief en verbeeldend ruimtelijk ontwerp tonen.

De ontwerpvraag luidde: Hoe kunnen we een geluidswerend ontwerp maken, waarbij energieopwekking wordt gekoppeld aan de omringende natuur en tevens de verbeelding wordt aangesproken. De organisatie noemde het bewust een design challenge, want er was geen sprake van een wedstrijd waarbij een winnend ontwerp zou worden geselecteerd en (met zekerheid) uitgevoerd.

Dat maakte de vraag niet minder serieus: van meet af aan was de bedoeling dat de geselecteerde en uitgewerk

We wilden laten zien wat een creatieve blik kan opleveren

te ontwerpen zouden worden gepresenteerd aan belanghebbenden bij dergelijke opgaven, uiteenlopend van overheidsinstanties en energiebedrijven tot burgers. “We vonden het belangrijk om deze thema’s te agenderen en daarover aan de hand van inspirerende ontwerpen discussies met belanghebbende partijen kunnen voeren”, vertelt Netty van de Kamp, adviseur Kunst & Ruimte bij Kunstloc Brabant. “Daarbij wilden we laten zien wat een creatieve blik kan opleveren.”

Selectie van teams

De uitdaging die de organisatie aan de ontwerpteams voorlegde, koppelde ze aan een concrete plek als casus: het snelweglandschap van de A67 ter hoogte van de Stabrechtse Heide, een Natura2000-gebied. Rijswaterstaat bereidt daadwerkelijk de opwaardering van deze weg voor, waarin mogelijk ook een geluidsvoorziening van 2,5 km wordt meegenomen.

Voor deze plek moesten teams een duurzame geluidsvoorziening ontwerpen, die ook een meerwaarde zou betekenen voor de natuurlijke omgeving en biodiversiteit, landschapsbeleving, energieopwekking, vermindering van belastende emissies, cultureel erfgoed en burgerparticipatie. De mogelijke oplossingen moesten innovatiever zijn dan een stapeling van functies – en de verbeelding aanspreken. Ook diende de oplossing opschaalbaar te zijn en toepasbaar op andere, vergelijkbare locaties in Nederland.

Op de oproep, die Staatsbo

sbeheer en Kunstloc Brabant in december 2020 deden om een visie in te zenden, ontvingen ze 27 voorstellen. Een onafhankelijke jury selecteerde zes teams om de visie uit te werken. De multidisciplinaire samenstelling van het team was, naast bijvoorbeeld een overtuigende motivatie, een belangrijk selectiecriterium.

De geselecteerde teams werkten hun voorstel uit tot één conceptueel ontwerp. De uiteindelijke ontwerpen zijn gepresenteerd in april en tijdens de Landschapstriënnale geëxposeerd.

Het Vlindereffect

Team 1 bestaat uit Cécilia Gross (architect, VenhoevenCS architecture+urbanism), Maike van Stiphout (landschapsarchitect, DS landschapsarchitecten), Reinier Bosch, (co-founder Studio Solarix) en Hermen Jansen (architect, VenhoevenCS architecture+urbanism).

Het voorstel combineert het opwekken van schone energie met het herstellen van verbindingen in de natuur en het beperken van geluidshinder. Natuurinclusief ontwerpen is volgens dit team belangrijk voor de aanpak van klimaatverandering en versterking van de biodiversiteit. De temaleden kozen insecten als vertrekpunt, omdat die een essentiële schakel vormen in de natuur: “85% van ons voedsel is afhankelijk van bestuiving door insecten”, aldus het team.

Een ultralichte overspanning over de snelweg verbindt leefgebieden van vlinders en andere insecten, doordat ze zonder gevaar wervelingen van het razende verkeer kunnen oversteken. Tegelijk kan de overspanning worden gevuld met materialen die zonne-energie opwekken. Door de ruimte boven de snelweg hiervoor te gebruiken, gaat er minder landschap verloren aan velden met zonnepanelen.

Verder zorgt de overspanning dat stikstof en fijnstof dichter bij de weg in de bodem terecht komen, waardoor langs de weg bomen in een rijkere grond kunnen groeien. Een forse boomstrook vermindert het geluid in het achterliggende natuurgebied. Tot slot kan het web door schaduwpatronen en variaties in kleuren en materialen worden ingezet voor een bijzondere ervaring tijdens het rijden, aldus team 1.

Natuurkracht!

Team 2 bestaat uit Frank Talsma (landschapsarchitect, H+N+S landschapsarchitecten), Ronald Buiting (ecoloog), Ad Kil (architect, Ro&Ad Architecten) en Ro Koster (interieurarchitect/kunstenaar, Ro&Ad Architecten).

Team 2 stelt heeft berekend dat het beheer van een ‘moeilijk’ Natura2000-gebied als de Stabrechtse heide bijzonder veel geld en fossiele energie kost. Een belangrijk voorstel dat het team doet is om uit te gaan van de kracht de natuur zelf en zo min mogelijk te beheren. In natuurlijke ecosystemen zorgt brand voor het ontstaan van heide en dit wil het team gecontroleerd opwekken voor een “natuurlijke reset van het heidesysteem”.

Ook bij het ontwikkelen van de geluidsbuffer gebruikt team 2 natuurlijke dynamiek. Langs de A67 zorgt de aanplant van berken voor een combinatie van luchtwerveling en luwte, waardoor een een spontaan duinlandschap ontstaat dat werkt als geluiddemper.

Verder worden zonnepanelen geplaatst op de landbouwgronden rond de Stabrechtse heide, waartoe een deel van de intensieve varkenshouderijen wordt uitgekocht. Landbouwgrond wordt ook gebruikt voor woningbouw, waarbij net zoveel woningen verschijnen als nodig om het ontmantelen van de erven te financieren. Een deel van de boeren wordt uitgenodigd verder te gaan als natuurboer.

Landslice

Team 3 omvat uit Lars van Vianen (ontwerpend onderzoeker) en Sander Boer (architect).

Met Landslice vat team 3 de A67 op als een snede in de heide, zoals een rivier een landschap doorsnijdt. De geluidswallen vat het team op als de oevers van de rivier; ze worden vorm gegeven als natuurlijke landformaties, in getrapte en meanderende vormen.

Voor deze vormen wordt lokale grond gebruikt, die met lokaal geoogste planten bijeen wordt gehouden. Daarmee verlaagt deze ‘natuurlijke’ geluidswal de CO₂-uitstoot enorm ten opzichte van de gebruikelijke geluidsschermen.

De meanderende vorm zorgt voor een sterke constructie, waardoor voor de geluidswal niet bijzonder veel ruimte nodig is. De getrapte opbouw draagt bij aan de opvang en infiltratie van regenwater. De begroeiing van de Landslice zorgt voorts voor de opslag van de uitstoot van het verkeer.

Omdat de geluidswal geheel uit natuurlijk materiaal bestaat draagt hij bij aan de biodiversiteit en verbindt, langs de weg, over grote afstanden natuurgebieden met elkaar.

Een snelweg is ontworpen om niet te worden afgeleid, legt het team uit, maar door de ecologische context als geluidswal te gebruiken, ervaart de automobilist toch het omringend landschap, haar planten, dieren en bodem.

Van Hier

Team 4: Marieke de Keijzer (landschapsarchitect), Iris de Kievith (architect), Annemarie Piscaer (ontwerper, Studio Dust), Joost van Dijk (architect).

Van Hier is een sculpturaal landschap van wanden, water en windmolens, legt team 4 uit. In het voorstel grijpt het team terug op de lokale cultuur van kleinschalige landbouw, schapen en wol, waar het heidelandschap historisch onlosmakelijk mee is verbonden. In gesprek met boeren en burgers worden locaties voor kleinschalige windmolens bepaald. De energieopbrengsten komen ten goede aan de boeren en burgers en leveren een belangrijke bijdrage aan het economisch en fysiek gezonder maken van de regio.

Waar geen bos is komen wanden langs de snelweg, omdat daar de sterkste luchtvervuiling en geluidsoverlast voor het achterland bestaan. De wanden worden gevuld met organisch restmateriaal uit de omgeving, zoals wol, slib, hout en heide, die na verloop van tijd compost vormen. Er ontstaat een cyclus van materiaal toevoegen en compost wegnemen. Het lokaal verwerken van de restmaterialen in plaats van vervoeren naar elders, draagt bovendien bij aan verlaging van de CO₂-uitstoot.

Tussen de wanden komt een biofiltergreppe, die regenwater vanaf de snelweg in gezuiverde vorm naar gegraven wadi’s voert. Die zorgen voor langzame infiltratie van water in de bodem; deze functie werd ooit vervuld door talloze vennen, maar die zijn in de afgelopen eeuw grotendeels verdwenen, waardoor de grond is uitgedroogd. Voor insecten en kleine dieren creëert team 4 een oversteek met zandgrond, ruigte en heidevegetatie, ter hoogte van de Strabrechtse Hei Parkeerplaats.

Timber Weaves

Team 5 bestaat uit Matthijs la Roi (architect/kunstenaar), Kyriakos Chatziparaskevas (architect) en Andre Posnansky (adviseur duurzame energieproductie en innovatie, Sunstyle).

Timber Weaves combineert duurzame energieopwekking en luchtreinigingstechnieken met een infrastructuur die migratieroutes voor insecten en kleine dieren en geluid weert. Team 5 stelt voor om resthout van de boskap in het betreffende gebied te gebruiken voor een golvende geluidswal en drie ecombiducten. Houtblokken worden gestapeld en deels afgedekt met grond; de golvende vorm en grove textuur van de wal zorgt voor afbuiging en absorptie van het geluid.

De kleine, slanke ecoducten verbinden beide zijden van de snelweg en sluiten in materiaalgebruik aan op de natuurlijke geluidswallen. De gevlochten constructie biedt ruimte aan zonnepanelen, die met een coating in verschillende groentinten aansluit bij de tonaliteit van het omliggende landschap. De wanden van de bruggen buigen naar binnen, om de binnenzijde te beschermen tegen geluids- en lichthinder van het verkeer.

De zonnepanelen genereren in totaal 33.600 kWh energie, heeft team 5 becijfert. Elk ecoduct bevat aan de onderzijde bovendien een luchtreinigingsinstallatie die per uur 80.000 m³ lucht kan ontdoen van stikstof en fijnstof.

Anderzijds A67

Team 6 bestaat uit Paul de Kort (beeldend kunstenaar), Isabella Hol (landschapsarchitect, Feddes-Olthof), Eddy Wymenga (ecoloog, Altenburg & Wymenga) en Arno Eisses (geluidsexpert, TNO).

Team 6 gaat er van uit het komende decennium het verkeer grotendeels naar elektrische aandrijving overschakelt, waardoor de uitstoot van CO₂ en stikstof sterk afneemt. Daarom legt het team de nadruk op het afschermen van het verkeersgeluid (dat onder andere door zwaardere auto’s en contact tussen banden en asfalt niet afneemt) en het verstorende zicht en licht. Volgens het team is daartoe een geluidsscherm nog altijd de effectiefste maatregel.

Dit geluidscherm helt echter 20 ̊ over richting de snelweg; samen met een brede en glooiende, groene zone tussen het wegdek en het scherm is deze oplossing volgens het team net zo effectief als een geluidsabsorberend scherm. De binnenzijde van het scherm wordt voorzien van een spiegelende afwerking, waardoor de automobilisten de ervaring hebben door een diepe en weidse vallei te rijden. Aan de buitenzijde wordt het scherm voorzien van zonnepanelen.

De inrichting van de berm tussen asfalt en scherm is afgestemd op het omringende landschap met heidebeplanting, natte vennen en struweel. De zone wordt ingezet voor retentie van water dat van zowel wegdek als scherm af stroomt, waarddoor op de lagere delen ook nattere milieus ontstaan. Ook door de kanteling van het geluidsscherm ontstaan er warmere en koelere habitats. Voor vliegende dieren heeft het scherm een omhoog drijvende werking, wat botsingen met verkeer vermindert.

Nu verder

Nadat de ontwerpen zijn getoond in natuurpoort De Plaetse bij Heeze, wat vorige week is afgesloten, moet de expositie vanaf het najaar gaan reizen door Nederland. De ontwerpen moesten immers ook opschaalbaar en toepasbaar op andere locaties zijn; de presentaties kunnen mogelijk ook andere gemeenten, provincies, natuurbeheerders of verdere belanghebbenden tot inspiratie dienen.

VenhoevenCS, DS landschapsarchitecten en Studio Solarix zijn ondertussen op zoek naar een gemotiveerde partner om met hun ontwerp een eerste pilot-project te realiseren.