Bij Station Ede-Wageningen lopen station en stationsplein in elkaar over

Station Ede-Wageningen is totaal vernieuwd. De houten overkapping van het station springt het meest in het oog, maar het is de veel betere verbinding met het omliggende stedelijk landschap waar het nieuwe station de meeste indruk maakt. Het station is ontworpen door architect Francesco Veenstra en zijn teams, eerst vanuit Mecanoo en later vanuit Vakwerk Architecten. Tussendoor heeft ook RoyalHaskoningDHV aan het station ontworpen.

Als je regelmatig met de trein reist, dan herken je stations aan hun overkappingen. Het fraaie modernistische betonnen cassetteplafond, dat is Schiedam. De oversized stalen spaceframes, dat is Leiden. De gestroomlijnde aluminium luifels met glazen middendelen, dat is Utrecht. En het lange, fractale houten dak… dat is nu Ede-Wageningen.

Bij Station Ede-Wageningen worden de sporen overspannen door een netwerk van houten balken die grote driehoekige cassettes vormen. Binnen die grotere driehoekige kaders vormen kleinere balken ook weer kleinere driehoekige cassettes. Daarbij zijn een aantal van die kleinere cassettes uitgevoerd als daklicht. De cassettes vormen een soort bladerdak waar daglicht doorheen sijpelt, zo omschrijft Veenstra het; een verwijzing naar de bossen op de Veluwe, waarvan de uitlopers tot bij het station komen.

De fractale structuur van het dak, met zijn hoeken van dertig en zestig graden, werkt door in de structuur van het hele station. De voetgangerspassage kruist de sporen onder een hoek van dertig graden. De bestrating van de passage heeft een driehoekig patroon. En de driehoekige structuur werkt ook door in de inrichting van het stationsplein en de bebouwing daaromheen.

Omdat de voetgangerspassage in open verbinding staat met het stationsplein, valt het eigenlijk niet te zeggen waar het station eindigt en het stationsplein begint. De voetgangerspassage verbreedt zich om het stationsplein te vormen, het loopt in elkaar over. Op het stationsplein markeert de driehoekige stationstoren het centraal punt waar de verkeersstromen als het ware omheen bewegen.

Het draait echt om de voetganger op het stationsplein… de voetganger die iemand ontmoet, die even moet wachten op de bus, die nog even iets wil kopen bij de winkeltjes die aan het plein liggen, die de fietsparkeergarage in wil, die opgehaald wordt met de auto of naar de verderop gelegen P+R wandelt om in de eigen auto te stappen. Onderin de stationstoren is een wachtruimte opgenomen waarin bij slecht of koud weer ook even binnen op de bus gewacht kan worden.

“Station Ede-Wageningen is een intercitystation dat niet alleen Ede, Wageningen en Bennekom ontsluit, maar ook de regio daaromheen”, vertelt Veenstra. “Dat zie je hier terug in de grote hoeveelheid bussen die de regio ontsluiten, maar ook aan de grote P+R die hier momenteel gebouwd wordt.” Het station wordt intensief gebruikt door studenten van onder andere Wageningen University. Maar er zijn ook steeds meer mensen die hier in de omgeving wonen en in de Randstad werken.

“Als je twee dagen per week op kantoor werkt, wat sinds de coronacrisis bij het Rijk bijvoorbeeld veel voorkomt, dan verandert je perspectief op reistijd, dan kan die ook iets langer zijn. Vanaf Station Ede-Wageningen is het iets meer dan een uur tot Den Haag Centraal. Als je dan nog maar kort voor- en natransport hebt, en onderweg nog wat kunt doen, dan is dat voor twee dagen in de week prima te doen.”

Meertrapsraket

Ondertussen elf jaar geleden wonnen Mecanoo en Movares de aanbesteding voor het ontwerp van Station Ede-Wageningen. Veenstra was destijds nog partner bij Mecanoo en was vanaf de start bij het project betrokkken. “De ambitieuze uitvraag beantwoorden we met een ontwerp voor een gebouw dat helemaal in lariks hout was uitgevoerd. We hebben het ontwerp toen uitgewerkt tot een VO+, wat feitelijk een DO was. Vervolgens is de bouw van het project aanbesteed, maar die aanbesteding mislukte.”

In een volgende fase heeft RoyalHaskoningDHV het ontwerp verder uitgewerkt, de technische engineering gedaan. Als bezuiniging is het dak van het station toen een travee korter gemaakt. Veenstra kan zich daarin vinden: “In zijn gerealiseerde vorm is het dak nog steeds riant.” Omdat de materialisering in lariks erg kostbaar bleek, heeft het RoyalHaskoningDHV het project toen uitgewerkt in verduurzaamd hout, in Accoya.

Het project is toen opnieuw aanbesteed in een Design, Engineering & Construct-vorm. In die nieuwe aanbesteding werd het consortium verantwoordelijk voor de aanvraag Omgevingsvergunning en het traject met de Welstand. VolkerWessels heeft toen Vakwerk Architecten erbij gevraagd, omdat ze wisten dat Veenstra destijds vanuit Mecanoo verantwoordelijk was voor het project. Veentra: “In de gunning van het project aan het consortium van VolkerWessels heeft onze betrokkenheid zwaar meegewogen, dat werd echt als meerwaarde gezien.”

Bij de verdere uitwerking van het ontwerp is Vakwerk Architecten nauw betrokken geweest en kreeg het bureau een stevige rol in de bewaking van de architectonische kwaliteit. De kern van het ontwerp – de houten kap en brede onderdoorgang die uitmondt in het stationsplein – bleef behouden. Bij de bijgebouwen is de houten draagconstructie losgelaten en vervangen door een draagconstructie met stalen kolommen en balken, en betonnen kanaalplaatvloeren.

Bij de overkapping werd Accoya vervangen door vuren, dus naaldhout. Onder andere omdat de grote balken eigenlijk niet van Accoya gemaakt konden worden. Omdat vuren wel kwetsbaarder is, is het hout behandeld en met een zinken dakrand beschermd tegen de regen. Op deze manier voldoet de houten dakconstructie aan de gevraagde levensduur van tachtig jaar.

“Ik ben uiteindelijk blij dat ik met mijn teams bij de start van het project betrokken ben geweest en later ook het proces met de aannemer kon doorlopen. Het karakter van het gebouw is behouden gebleven”, vindt Veenstra. “De verwijzing naar de Veluwe is overeind gebleven. En met zijn zinken dakrand verhoudt het station zich buiten toch ook tot de lucht, die daarin wordt weerspiegeld.”

Houten overkapping

Station Ede-Wageningen had voorheen korte perrons, kleine overkappingen en een smalle voetgangerspassage. Om het station toekomstbestendig te maken, moest dat allemaal anders. Met veel langere perrons is het station nu klaar voor hoogfrequent openbaar vervoer (HOV). Met de riante overkapping en veel bredere voetgangerspassage is het comfort op het station enorm verbeterd. Het station had al vier sporen, dat is in de vernieuwing niet veranderd.

De overkapping bestaat uit 23 driehoekige houten cassettes. De randbalken van deze houten cassettes zijn 27 meter lang en daarom 2 meter hoog en 30 centimeter breed. De cassettes zijn op verschillende hoogtes geplaatst, in een meanderende structuur. In het midden is de overkapping het hoogst, van daar gaat het stapsgewijs omlaag. “Het is eigenlijk een gepotdekseld dak”, licht Veenstra toe.

“Gezien vanaf de perrons wilden we dat de overkapping het uitzicht op het bos en het stedelijk landschap van Ede zou framen”, gaat Veenstra verder. Maar dat framen wilde hij wel op een elegante manier doen. Daarom is de overkapping aan alle zijden beëindigd met slanke kolommen, feitelijk pendelstaven. Vanaf de perrons ervaar je de overkapping daardoor niet als een omhulling, maar echt als een zwevend dak, waaronder je naar de omgeving kijkt.

Om die slanke kolommen langs de perimeter van de overkapping te kunnen maken, zijn de kolommen in het hart van de overkapping extra stevig uitgevoerd. Deze vierkante kolommen maken de overkapping stabiel en zijn aan twee zijden verlengd van halfronde kappen waarachter de hemelwaterafvoer en allerhande elektra zijn weggewerkt.

Veenstra benadrukt dat alle knopen in het dak zo zijn uitgevoerd dat de constructie enige bewegingsvrijheid heeft. “Want zoals dat gaat met hout, zet de hele overkapping in de lente en zomer toch wat uit, om in de herfst en winter weer wat te krimpen.”

Voetgangerspassage

Vanaf de perrons leiden brede trappen, roltrappen en liften naar de brede voetgangerspassage die onder de sporen doorloopt. Door de sporen en perrons als een soort bruggen over de voetgangerspassage te ontwerpen – zoals je dat wel bij meer nieuwe stations ziet – ervaar je het niet als een tunnel maar als een verdiept gelegen, open ruimte. Door de breedte van de voetgangerspassage en het feit dat deze aan zijn noord- en zuidzijde open is naar de buitenlucht, loopt deze over in de pleinen aan weerszijden van het station. Of zou je kunnen zeggen dat het stationsplein door het station heen is getrokken. Station en stationsplein lopen in ieder geval echt in elkaar over.

De breedte van de voetgangerspassage en het afschuinen van de hoeken richting de opgangen zorgen ervoor dat in de spits grote groepen mensen soepel door het station kunnen bewegen en zorgt er tegelijkertijd voor dat op rustige momenten een veilig gevoel geborgd is. Veenstra vindt het daarbij interessant hoe de brede ruimte van de voetgangerspassage buiten het station iets omhoog gaat en soepel doorloopt in het licht glooiende landschap daar. Onbewust loop je best wat omhoog, aan de noordzijde zelfs zo’n vier meter.

De betonnen voetgangerspassage is naast het station gebouwd en in één treinvrij weekend, waarin de sporen korte tijd echt onderbroken waren, op zijn plek geschoven. Hetzelfde geldt voor de houten kap, die per cassette op het bouwterrein naast het station gebouwd is, en in een tweede treinvrij weekend op zijn plek is gehesen.

Bij de bouw van Station Ede-Wageningen had het consortium onder leiding van VolkerWessels het voordeel dat het nieuwe station naast het oude station gebouwd kon worden. Veenstra vindt het daarbij slim dat VolkerWessels voor een harde knip is gegaan tussen het gebruik van het oude station en het nieuwe station. Daardoor kon het nieuwe stationsplein en het grote busplatform lange tijd als bouwplaats gebruikt worden. Maar het hielp ook in de veiligheid, want zo werd er niet gebouwd waar de reizigers kwamen.

“Bij dit soort grote infrastructurele projecten is de bouwlogistiek dominant”, legt Veenstra uit. “Het gaat erom dat die slim opgelost wordt. De architectuur blijft vrij eenvoudig overeind, omdat de kosten daarvan uiteindelijk toch marginaal zijn in het geheel.”

“De treinvrije periodes, waarin de grootste elementen op hun plaats werden gezet, stonden al jaren van tevoren vast en waren daarom maatgevend in het bouwproces. Om daar goed om in te kunnen spelen hebben we het project uiteindelijk gesplitst in twee omgevingsvergunningen, eerst voor de voetgangerspassage en overkapping, en daarna die van het stationsgebouw.“

“Naast de bouwlogistiek zijn ook alle technische eisen rond het spoorverkeer en de afwikkeling van reizigers heel bepalend”, gaat hij verder. “Daardoor ontkwamen we hier niet aan een aantal betonnen afwerkingen. Maar ik ben blij dat we door de toepassing van bijvoorbeeld het leisteen langs de trappen, we het station toch tactiliteit hebben kunnen geven.”

Fietsparkeergarage

Een cruciaal onderdeel van het ontwerp van een station is de afwikkeling van het fietsverkeer en het parkeren van al die fietsen. Bij dit station kon een fietspad aangelegd worden dat aan de zuidzijde van het station parallel aan de sporen loopt en zo ook óver de voetgangerspassage loopt. De bewegingen van fietsers en voetgangers zijn zo effectief van elkaar gescheiden.

Voor het parkeren van fietsen is een drielaagse fietsparkeergarage gerealiseerd met bijna 5.000 fietsparkeerplekken. Vanaf het verhoogde fietspad komen de fietsers de fietsparkeergarage op de eerste verdieping binnen. Zo hoeven ze altijd maar maximaal één laag omhoog of omlaag om hun fiets te kunnen stallen.

Richting het stationsplein heeft de fietsparkeergarage een behoorlijk transparante gevel gekregen, waarbij in de plint ruimte is gemaakt voor winkels.

De houten kap van het station is prachtig geworden, maar waar het station uiteindelijk de meeste indruk maakt is hoe de verschillende verkeersstromen geordend zijn en hoe daardoor het station en stationsplein echt in elkaar konden overlopen. Hier is een comfortabele en gestroomlijnde openbaar vervoershub gerealiseerd die tegelijkertijd ook echt een publieke plek is geworden. Want dat stationplein, met die wat gekke stationstoren met onderin een wachtruimte, werkt echt goed. Hier loop je elkaar niet in de weg, nee; hier kun je elkaar ontmoeten, even een praatje maken op een van de vele bankjes.

Station Ede-Wageningen is ontworpen en gebouwd in opdracht van ProRail, NS en gemeente Ede. Het station is gerealiseerd door de bouwcombinatie EdesPoort, bestaande uit VolkerWessels Infrastructuur, Van Hattum en Blankevoort, VolkerRail en Van Wijnen.