WRK Architecten: biogene CO2-opslag maar deels meerekenen, inzetten om beton te verduurzamen

Bij de berekening van de materiaalgebonden CO₂-uitstoot van projecten wil architect Benjamin Robichon van WRK Architecten de CO₂-opslag van biobased materialen niet volledig meerekenen. Daar is nog geen Nederlandse norm voor en hij verwacht dat de biogene CO₂-opslag uiteindelijk maar deels meegerekend mag worden, misschien zelfs maar voor minder dan een derde. Met alleen biobased bouwen gaan we er niet komen, stelt hij daarom: we moeten ook beton verduurzamen. Een interview.

“In Nederland, en breder in Europa, komt de materiaaltransitie op gang. Dat vind ik mooi om te zien”, begint architect Benjamin Robichon van WRK Architecten. “Maar laten we wel oppassen elkaar niet al te snel feliciteren met hoe goed we bezig

zijn, dat we al ‘Paris Proof’ zijn, terwijl we dat misschien nog niet zijn. We moeten eerlijk zijn naar elkaar en nu niet te snel tevreden zijn.”

Het begint bij het goed uitrekenen van de materiaalgebonden CO₂-uitstoot van projecten. Robichon is daarom kritisch op bureaus die de betonnen fundering en betonnen parkeerkelders in hun projecten nog niet meerekenen. “Dat hoort er gewoon bij, net als de installaties.”

WRK Architecten berekent de materiaalgebonden CO2-uitstoot van zijn projecten door hun gedetailleerde BIM-modellen te koppelen aan Bimpact. De fundering, kelder en installaties neemt het bureau mee in zijn berekening. “Al is in de databases nog maar weinig informatie te vinden over de installaties. Momenteel maken we daarom een eigen inschatting van de bijvoorbeeld de meterkasten, warmtepompen en PV-panelen."

CO₂-opslag maar deels meerekenen

In de onlangs op Architectenweb gepubliceerde overzichten van projecten en hun materiaalgebonden CO₂-uitstoot werd de CO₂-uitstoot / m² benoemd, de CO₂-opslag / m² en vervolgens werden die van elkaar afgetrokken. Met die benadering heeft Robichon grote moeite. Want kun je de CO₂-opslag wel echt voor 100% meerekenen?

Zelf rekent WRK Architecten bij zijn projecten ook zowel de materiaalgebonden CO₂-uitstoot / m² uit als de materiaalgebonden CO₂-uitstoot min CO₂-opslag. Maar richting opdrachtgevers presenteert het bureau altijd beide getallen. Op de curves die DGBC heeft berekend om in de bouw Paris Proof te zijn, zet WRK twee punten: de waarde van alleen de uitstoot en de waarde van de uitstoot min opslag.

“De werkelijke duurzaamheid van de projecten zal ergens tussen die punten in komen te liggen. Op dit moment weten we nog niet waar precies. Want voor de berekening van de materiaalgebonden CO₂-opslag bestaat nog geen Nederlandse norm. Er is ondertussen wel een Europese norm – EN 15804 – waarin onder bepaalde omstandigheden negatieve emissies kunnen worden toegekend aan biobased materialen. Nederland heeft deze norm echter nog niet overgenomen”, legt Robichon uit, die betrokken is bij de discussie daarover.

“We hebben een wetenschappelijke visie nodig om die CO₂-opslag op waarde te kunnen schatten. In de eerste wetenschappelijke studies die ikzelf hierover gelezen heb, werd gesteld dat opslag van minder dan honderd jaar beter niet meegerekend kan worden. Het debat is echter nog gaande. Zelf schat ik in dat biogene CO₂-opslag in de toekomstige norm maar tussen de 10% en de 30% meegerekend mag gaan worden.”

Een biobased gevelmateriaal of biobased isolatiemateriaal heeft misschien niet het eeuwige leven. Maar het hout dat voor de constructie gebruikt wordt, is na honderd jaar toch nog steeds in uitstekende conditie en zal – in het geval het project gedemonteerd wordt – toch weer een nieuwe bestemming vinden? Goed hout wordt ook nu al toch niet weggegooid?

“Dat zal heel precies bekeken moeten worden”, stelt Robichon. “Hoe zien de stromen van biobased materialen er momenteel uit en hoe zullen die er in de toekomst uit gaan zien?” Een onderverdeling van bouwmaterialen zoals die in het lagenmodel van Stewart Brand gedefinieerd wordt, zou daarin mogelijk kunnen helpen. Een interieur, een gevel, een draagconstructie… gemiddeld genomen hebben ze een andere levensduur en wordt in die lagen dus ook over verschillende perioden CO₂ vastgelegd door biobased materialen.

Weer een andere factor is de circulariteit van materialen en producten. Blijft de gevangen CO₂ bij hergebruik gevangen of komt het toch weer vrij bij compostering of verbranding?

In de overzichten van projecten en hun materiaalgebonden CO₂-uitstoot die op Architectenweb zijn verschenen, werd zichtbaar dat de toepassing van vooral biobased materialen op zich al voor een grote besparing op de materiaalgebonden CO₂-uitstoot zorgt en dat áls de bijbehorende CO₂-opslag in zijn geheel of voor een belangrijk deel meegerekend kan worden nog een grote extra CO₂-besparing optreedt. De toepassing van biobased materialen levert dan een dubbele bonus op. Het kost al minder CO₂ en slaat het ook nog eens op. Willen we de materiaaltransitie versnellen, dan kan zo’n verdubbelaar daar wel in helpen.

Verduurzaming van beton

“Maar willen we de bouw echt verduurzamen, dan zullen we ook voorbij de biobased materialen moeten kijken en ook het beton dat we gebruiken moeten verduurzamen”, stelt Robichon. “Want beton is in de Nederlandse context toch de grote boosdoener en in onze natte bodem ontkomen we er niet aan om daarmee te werken. Wij werken zelf aan projecten met betonnen heipalen die meer dan 25 meter lang zijn. Moet je nagaan! Dan kun je er een houten gebouw bovenop zetten, maar je moet verder kijken.”

"Beton is in de Nederlandse context toch de grote boosdoener en in onze natte bodem ontkomen we er niet aan om daarmee te werken."

“Het is als een ijsberg die in het water drijft”, omschrijft Robichon de situatie. “We moeten ook echt goed kijken naar wat zich onder het wateroppervlak bevindt.”

Op het bureau heeft Robichon alle medewerkers een kleine ‘totem’ gegeven: een cilinder waarvan de bovenste helft van hout is en de onderste helft van beton. “Hoe je het ook went of keert: dat is toch onze realiteit. We moeten echt goed nadenken over hoe we beton kunnen verduurzamen.”

Voor de verduurzaming van beton haalt Robichon er een overzicht van ABT bij:

1. Gebruik secundaire aggregaten, zoals hergebruikt beton dat (al dan niet) teruggebracht is tot zijn grondstoffen;
2. Gebruik hybride en alternatieve wapening, zoals kunststof of olifantengras;
3. Winning, transport en verwerking van het beton elektrisch uitvoeren;
4. Maximaliseer het gebruik van supplementary cementing materials, zodat minder Portland cement in het beton nodig is;
5. Gebruik van geopolymeerbeton, beton waarin het cement is vervangen door een bindmiddel op basis van geopolymeren;
6. Produceer beton met groene waterstof;
7. Koolstofafvang bij de productie van het cement en het gebruik van die koolstof waar dat nuttig is;

“De eerste vier stappen in dit overzicht zijn nu al haalbaar in projecten”, vertelt Robichon. “Met ons bureau zetten we daar stevig op in.”

En als leveranciers, bouwers en opdrachtgevers koudwatervrees hebben? “Begin dan om dat andere beton alleen in de bovenste laag van een project toe te passen, of in een bijgebouw”, adviseert hij. “Alle beetjes helpen en op die manier leert iedereen er dan mee te werken. Bij een volgend project kan dan weer een volgende stap gezet worden in de reductie van de CO₂-uitstoot van het beton.”

“Wat ik zelf ook onlangs nog leerde is dat het veel uitmaakt onder welke temperatuur beton verwerkt wordt en wat als droogtijd gerekend wordt. Bij verwerking bij warmer weer en met een langere droogtijd kunnen we toe met veel minder toeslagen in beton. En die toeslagen zijn veelal zeer milieuonvriendelijk. Als architect let ik daar nu op.”

Wat betreft de betonnen heipalen ziet Robichon ook nog een mogelijk alternatief: houten heipalen met een betonnen kop. Houten heipalen gaan rotten als ze afwisselend nat en droog zijn. Daarvoor werden in het begin van de twintigste eeuw betonnen koppen geïntroduceerd: zo konden de houten heipalen altijd onder het grondwaterniveau blijven en in tact blijven. “Misschien dat we daar naar terug moeten.”

Gebouwen met veel minder installaties

“Naast beton zijn installaties een grote opgave. Daar gaat tegenwoordig een derde van het bouwbudget aan op, maar dat vraagt ook heel veel materialen. Kunnen we weer gebouwen maken met veel minder installaties, zelfs bijna geen installaties meer?”

“Als je er van een afstand naar kijkt, dan gaan we opnieuw bouwen met materialen waar we tot tweehonderd jaar geleden ook mee bouwden. Kunnen we in de ventilatie, verwarming en koeling ook leren van hoe we dat vroeger deden?” De regelgeving maakt dat een grote

Adviseurs moeten de verantwoordelijkheid nemen voor de CO2-uitstoot van hun eigen discipline, dus de uitstoot van een draagconstructie en de uitstoot van de installaties.”

uitdaging, maar dat is wel waar Robichon over nadenkt.

In de transitie naar een CO₂-arme bouwpraktijk wordt van alle partijen in de bouw een maximale inspanning gevraagd. Van leveranciers wordt gevraagd dat ze andere producten ontwikkelen en die op een veel duurzamere wijze gaan produceren. Van bouwers wordt gevraagd dat ze leren om met die nieuwe materialen te werken en dat ze elektrisch en zonder afval bouwen. En Robichon kijkt nadrukkelijk ook naar de adviseurs die betrokken zijn bij projecten, zoals de constructeur en installatie-adviseur.

“Als architecten kunnen we dit niet alleen. Adviseurs moeten de verantwoordelijkheid nemen voor de CO₂-uitstoot van hun eigen discipline, dus de uitstoot van een draagconstructie en de uitstoot van de installaties. Adviseurs zouden daarvoor eigen CO₂-budgetten moeten krijgen.”

Daarbij moeten we integraal blijven werken, oppert Robichon. Als een slanker gebouw door bijvoorbeeld dwarsventilatie veel minder installaties nodig heeft, dan kan dat wellicht interessanter zijn dan een dikker gebouw dat weliswaar minder gevel heeft maar ook veel meer installaties vraagt.

Gaat het ons lukken om in 2050 bijna CO₂-neutraal te bouwen? Robichon weet het nog niet: “Het gaat lastig worden, maar we moeten er alles aan doen.”

“Zelf vraag ik me ook weleens af of we ook niet wat minder moeten bouwen, of kleiner”, sluit hij af. “De huidige vertraging bij projecten is vervelend, maar is misschien ook zo slecht nog niet. Het geeft ons tijd om er langer over na te denken en ook de materialisering ervan opnieuw te bekijken.”

Op zijn eigen website legt WRK Architecten uit hoe het volgens vijf climate-proof design principles werkt: wrkarchitecten.nl/climate