Kröller-Müller Museum: ‘We zien een architect als een kunstenaar, en een kunstenaar kiezen we altijd zelf’

In haar column afgelopen december plaatste architect Marjolein van Eig kanttekeningen bij de onderhandse selectie van architect Tadao Ando voor de uitbreiding van het Kröller-Müller Museum op de Hoge Veluwe. Waarom is er geen prijsvraag of aanbesteding gehouden? Waarom is er voor zekerheid gekozen in plaats van experiment? Een gesprek met Frits de Vogel, zakelijk directeur van het Kröller-Müller Museum, over de opgave en waarom het museum zo graag Ando wilde.

Kun je om te beginnen de opgave schetsen?

“De aanleiding voor de uitbreiding ligt in het feit dat we op dit moment de collectie niet goed kunnen laten zien”, vertelt De Vogel. “Het levensdoel van Helene Kröller-Müller was om moderne kunst vanaf 1850 te verzamelen en tentoon te stellen. Dat doen we nog steeds, maar het laatste deel, van na de Tweede Wereldoorlog, kunnen we maar heel beperkt laten zien. Te weinig, vinden we. Daarmee kunnen we onvoldoende invulling geven aan onze missie. We hebben echt meer ruimte nodig.”

Voor het tentoonstellen van de recentste kunst is in de jaren ‘70 een gebouw naar ontwerp van architect Wim Quist neergezet. Sinds de jaren ‘90 worden de zalen daarin echter vooral ingezet voor tijdelijke

tentoonstellingen. “Zo kan ingespeeld worden op de actualiteit en wordt herhaalbezoek aan het museum gestimuleerd. Maar voor de collectie ontbreekt zo ruimte.”

Daarnaast is er ook meer ruimte nodig voor publieksfaciliteiten, zoals het museumcafé, en is meer ruimte nodig voor de opslag van kunst. “In de jaren ‘70 heeft architect Wim Quist een prachtige kuil ontworpen als museumcafé. Met het is nauwelijks meer dan een uitgiftebalie. Onze bezoekers uit het buitenland, zo’n 46% van het totaal, stellen steeds hogere eisen, net als het publiek uit eigen land trouwens. In de huidige ruimte kunnen we daar niet fatsoenlijk antwoord op geven. We zitten wat opgesloten in ons gebouw.”

“We streven naar een uitbreiding van rond de 12.000 m² en daarvan zou ongeveer een derde expositieruimte moeten zijn. Naast nieuwe publieksfaciliteiten en verkeersruimtes is dan nog een belangrijk deel daarvan gereserveerd als depotruimte. Dat zien we ook als ruimte voor de collectie, voor de groei daarvan, want ieder jaar komen er stukken bij.”

“Het is ook goed om je te realiseren dat in de jaren ‘70 van de vorige eeuw voor het laatst iets groots gedaan is aan het museum. Het is hard nodig om de verschillende faciliteiten naar de huidige tijd te trekken.”

Hoe zijn jullie hier vervolgens mee aan de slag gegaan?

“We hebben ons eisen op een rij gezet en die met de toenmalige Rijksbouwmeester, Liesbeth van der Pol, doorgesproken. Dat moet in 2006 zijn geweest. Door de economische crisis die toen uitbrak is dat stil komen te liggen. In 2016 hebben we dat weer opgepakt. We hebben toen opnieuw gekeken: wat hebben we nodig, wat zijn de wensen? Wat hebben we nodig om ook in de toekomst de kwaliteit te leveren die van ons als rijksmuseum verwacht wordt?”

“Als je dan kijkt naar het volume dat we nodig hebben, en als je dan om je heen kijkt naar de omgeving waarin we als museum zitten, dan kom je al vrij snel tot de conclusie dat je het meeste toch het liefst ondergronds bouwt. Van de natuur rond het museum wil je zo min mogelijk wegnemen, die wil je vooral versterken. We hebben toen gekeken naar bouwwerken onder de grond, ook moderne kunstmusea, als je dan kijkt wie die musea ontworpen hebben, dan is dat niet zo’n lang lijstje met architecten. Zo zijn we al vrij snel bij de Japanse architect Tadao Ando uitgekomen.”

“Ando is een meester in het werken in kwetsbare natuurlijke omgevingen. Het uitgangspunt van iedere Japanner is dat iedere boom heilig is. Daarbij heeft hij laten zien dat hij onder de grond kan bouwen zonder dat je als bezoeker het gevoel hebt onder de grond te zijn. Dat vinden we natuurlijk erg belangrijk.” Het door Ando ontworpen Chichu Art Museum op het Japanse eiland Naoshima overtuigde het museum het meest. Het is een museum dat opgenomen is in een heuvel, van buiten eigenlijk niet te zien is, en van binnen toch uitermate licht en ruimtelijk is.

“Helene Kröller-Müller stelde altijd hoge eisen aan de architecten waarmee ze werkte. Dat doen wij nog steeds met de kunstenaars waarmee we werken. En voor ons is een architect ook een kunstenaar. Op die manier hebben we het benaderd. Wat past hier, wat hoort hier? Wat maakt het museum aantrekkelijk? Een ontwerp van Ando is ook een publiekstrekker op zich, dat is ook niet onbelangrijk.”

Waarom hebben jullie het niet opengegooid en een prijsvraag of aanbesteding georganiseerd?

“We zien de architectuur van de uitbreiding als een kunstwerk op zich. Op het moment dat wij een kunstwerk voor het museum willen laten vervaardigen, dan besteden we dat ook niet aan, ook al zijn de kosten ervan misschien boven de aanbestedingsnorm. We kijken naar wat er thuishoort in het museum. Of het nou een Kapoor of een Claessen is. We kiezen een kunstenaar op basis van haar of zijn oeuvre. Dat doe ik zelf natuurlijk niet, daar hebben we conservatoren voor, om in te schatten of dat wat de kunstenaar maakt ook passend is in deze omgeving. Dat hebben we altijd zo gedaan, bijvoorbeeld in de beeldentuin, en dat doen we nog steeds zo.”

“Zo hebben we deze uitbreiding van het museum ook benaderd. We vinden iedere architect een kunstenaar op zich, een creëerder van iets nieuws.” Daarom wilde het museum die zelf kiezen. “En we hebben natuurlijk juridisch laten toetsen of dat kon.”

Wat is status van het ontwerp dat Ando gemaakt heeft? In de documentatie wordt gesproken over een structuurontwerp.

“Het kan nog geen voorontwerp genoemd worden, laat staan een definitief ontwerp. Het is een vlekkenplan, waarbij Ando impressies gemaakt heeft van wat hij voor ogen heeft. Hij heeft een aantal visualisaties gemaakt van het ontwerp. Aan alle kanten wordt daar nog aan gesleuteld. We zijn ook nog bezig met het optimaliseren van het Programma van Eisen. Dus de structuurontwerpfase hebben we nog niet afgesloten. We zeggen daarom ook steeds: het echte ontwerpen moet nog beginnen.”

“Dat ontwerpproces wordt een combinatietraject met Tadao Ando, de uitvoerend architect en verschillende adviseurs. We hopen tegen de zomer te kunnen beginnen met het voorontwerp. We zitten dus nog vroeg in het proces.”

Zijn er al schetsen, tekeningen of impressies die jullie kunnen delen?

“Nee, die kunnen we nu nog niet delen. We zitten middenin de aanbestedingsprocedure voor de uitvoerend architect en de adviseurs op het gebied van bouwfysica / duurzaamheid, installaties en constructie. Binnenkort gaan we met de adviseurs de volgende fase in, de gunningsfase, en dan gaan we hen informatie verstrekken over het ontwerp. Op dat moment kunnen we tekeningen ook breder delen. Dat zal hopelijk ergens in februari of maart 2023 zijn.”

Bij de uitbreiding van het Kröller-Müller Museum wordt gesproken over een investering van 180 miljoen euro. Wie brengt dat op?

“Dat investeringsbedrag zijn we naar beneden aan het bijstellen, dat is wat aan de hoge kant. Die investering brengen we voor een deel zelf op. Onze huisvesting wordt bekostigd vanuit het Rijk en daar is ruimte om op bepaalde momenten te herinvesteren. Zo kunnen we een deel van het bedrag financieren. Daarnaast zijn we in gesprek met het ministerie van OCW over een bijdrage vanuit het ministerie om dit te kunnen realiseren.”

Architect Wim Quist is afgelopen zomer overleden. Is er voor zijn dood contact geweest tussen hem en Tadao Ando?

“Alles wat er aan het gebouw van Quist gebeurt, bespreken we met Quist Wintermans Architecten (QWA), zijn voormalige bureau. Alle veranderingen die in de loop van de tijd zijn aangebracht, zijn door hen ontworpen. Toen we begonnen aan deze uitbreiding, bij de eerste studie daarnaar, hebben we Wim Quist daar direct over geïnformeerd. Ook hebben we hem geïnformeerd over de gekozen architect, Tadao Ando. Dat vond hij heel spannend, omdat Ando voor hem ook een inspiratiebron is geweest.”

“Direct bij de opdracht aan Ando hebben we aangegeven dat er iets nieuws moest komen, maar dat dat met respect moest gebeuren voor de bestaande gebouwen. Ando heeft het ook zo bedacht dat de gebouwen – de belangrijkste delen van het gebouw van Quist en de vleugel van Van de Velde als geheel – behouden blijven. Die blijven zoals ze zijn. We hebben het daarom ook steeds over een uitbreiding. Dat is namelijk wat het is.”

“We hebben de eerste plannen van Ando, het vlekkenplan en de impressies, ook nog met Wim Quist kunnen bespreken. Daarvoor zijn we een aantal keer bij hem in Amsterdam geweest. Dat was bijzonder, om dat gesprek zo met hem te kunnen voeren. Quist was erg content met de plannen en hij heeft er ook nog met Ando over gecorrespondeerd. Quist heeft hem een prachtige brief geschreven, waarin hij het stokje eigenlijk overgeeft.”