Het einde van de starchitect - wie gelooft dat?

22 januari 2013, 14:10

Heeft ‘starchitecture’
zijn langste tijd gehad, zoals werd gesuggereerd tijdens de afgelopen Architectuurbiënnale van Venetië? Onderzoeker en journalist Roel Griffioen zet hier zijn vraagtekens bij. “Juist starchitects landen elke twee jaar in Venetië om aanbeden te worden door een grote schare volgelingen.”

Tekst Roel Griffioen

Het is gedaan met starchitecture. Dat constateerde architectuurjournaliste Tracy Metz onlangs tevreden in de Groene Amsterdammer. Op de Architectuurbiënnale in Venetië, die eind november sloot, had zij gezien dat de sterrencultus rond architecten plaats maakt voor gemeenschapszin en burgerinitiatief. “Nooit eerder heeft de biënnale zo'n sterke politieke en sociale insteek gehad; nooit eerder is er hier, in het hart van het vak, zo'n sterk mea culpa uitgesproken.”

Het mea culpa waar Metz van spreekt is dat architecten bekennen dat ze te lang in een wolk van zelfgenoegzaamheid hebben verkeerd. Gastcurator David Chipperfield stelt dat de professie en de maatschappij uit elkaar zijn gegroeid. Architecten worden gezien als “zichzelf promotende, autobiografische dieren.”

Dat moet maar eens voorbij zijn, stelt de curator. ‘Zijn’
biënnale, getiteld ‘Common Ground’, wil daarom geen verzameling van ‘individuele spektakels’ zijn. De projecten die Chipperfield bijeenbracht, zijn volgens hem ‘manifestaties van gemeenschappelijke waarden’. Architectuur die niet ingezet wordt ter meerdere eer en glorie van de bedenker, maar dienstbaar is aan de publieke zaak.

Eredivisiearchitectuur
De diagnose van Common Ground is juist: we zijn geobsedeerd door de namen van Bekende Architecten. Eredivisiearchitectuur - zeg maar de architectuur die je aantreft in koffietafelboeken - wordt voorgesteld als een wereld die geregeerd wordt door zelfverzekerde, hypercreatieve architecten.

Besprekingen in architectuurbladen vertellen dat die-en-die architect dat-en-dat ontwerpprobleem zus-en-zo opgelost heeft. De architectuurhistorische canon is een lange litanie van Belangwekkende Namen. Luxe uitgegeven monografieën staan bij architectuurliefhebbers in de woonkamer als altaarstukken opgesteld.

Ten grondslag hieraan ligt een geloof in architectuur als een schepping. Of dat architectuur, zoals Le Corbusier stelde, een pure creatie van de geest is. Architectuur komt in deze visie tot stand in een soort onbevlekte ontvangenis, niet in een lang, moeizaam en duur proces van handjeklap met de aannemer, eindeloos lang durende vergaderingen met cliënten, gepieker over bestemmingsplannen, financiële tegenvallers en papierbakken vol afgekeurde schetsen.

Dat is natuurlijk een fabel. Gebouwen ontstaan niet simpelweg in de pen van een ontwerper. Architectuur is een diep synthetisch vak. Verschillende partijen met verschillende agenda’s zijn samen verantwoordelijk voor het eindresultaat. Ontwerpbureaus zijn plekken met een ingewikkelde topografie van macht, taken, verantwoordelijkheden en vaardigheden.

En zelfs in het geval dat een project opgepakt wordt door één architect met totale ontwerpvrijheid, dan blijft het de vraag hoe ‘origineel’, ‘authentiek’, of ‘autonoom’ het eindresultaat is. Elke ontwerper draagt een immense catalogus met zich mee van beelden, opgebouwd tijdens een leven van blootstelling aan de architectuur van anderen, tijdens uren van grasduinen in architectuurtijdschriften en ettelijke excursies naar canonieke bouwwerken.

Zuidas
Projectontwikkelaars, opgewonden over de reikwijdte van de naam van een sterarchitect, doen alles dat in hun macht ligt om de naam van de architect samen te laten vallen met het gebouw. Op de Amsterdamse Zuidas zijn de kantoortorens zelfs naar hun makers vernoemd: Ito, Viñoly, SOM, Graves.

De beroepsgroep zelf doet weinig moeite om uit deze fuik te ontsnappen. Namen worden gevoerd als merken, en architecten – of de grote bedrijven die achter hun naam schuilgaan – ontwikkelen een signature style die gemakkelijk te herkennen en te verkopen is.

Veelzeggend is de recente naamwijziging van het kantoor van Erick van Egeraat, een typische exponent van handtekeningarchitectuur. Het bureau heette tot voorkort EEA, Erick van Egeraat Architects, maar ging na een doorstart verder onder de naam designed by erick van egeraat, met een logo vormgegeven als handtekening. Zo wordt elk gebouw, elke creatie, verzegeld met een handtekening. Erick de Auteur.

Is er dan niets veranderd? Is het einde van starchitecture dan niet bijna voorbij, zoals ons beloofd is? Misschien staat er inderdaad, zoals vaak wordt gesuggereerd, een nieuwe generatie pragmatische architecten klaar, door de crisis gestaald en het gewend om in coalities te werken.

Lang niet verlost
Toch, als er één boodschap is die de Biënnale (onbedoeld)
uitdraagt, dan is het dat we nog lang niet verlost zijn van de architectonische ijdeltuiterijen van de afgelopen decennia. Starchitecture is een term die verwijst naar een exclusieve, internationale jetset van architecten. Precies die jetset landt in elke twee jaar in Venetië om tijdens de Biënnale door een grote schare volgelingen aanbeden te worden.

Ook dit jaar waren alle Goden van het Pantheon van de Hedendaagse Architectuur weer aanwezig in Venetië. Zaha Hadid, Norman Foster, Alvaro Siza, Bernard Tschumi, Rem Koolhaas, niemand ontbrak in de sterrenshow. Uitgerekend deze godheden, die zich zo lang hebben laten vereren, zeggen nu:
echt waar, wij zijn net als jullie.

Wie kan daarin geloven?

Bovenstaande tekst is een verkorte versie van de rede die Roel Griffioen heeft uitgesproken tijdens een symposium, voorafgaand aan de uitreiking van een eredoctoraat aan Rem Koolhaas door de VU. De volledige tekst staat in AWM 50, die afgelopen week is verschenen.

Trefwoorden

tracy metz rem koolhaas biënnale van venetië starchitecture

1	Lange balkons verbinden sociale woningbouw met omringend landschap donderdag, 12 juni
2	KCAP brengt ode aan verloren postkantoor in Vlissingen vrijdag, 13 juni
3	Het Binnenhof – voormalig Ministerie van Koloniën krijgt extra werkplekken op zolder maandag, 16 juni
4	Natrufied Architecture realiseert opvallende biobased woning met lokaal hout donderdag, 12 juni
5	Arons en Gelauff en Civic Architects presenteren ontwerp The Emerald in Bajeskwartier dinsdag, 17 juni

Gerelateerde nieuwsberichten

Thema Architectuurbiënnale 2014: Fundamentals

25 januari 2013

Architectuurbiënnale trekt 228.000 bezoekers

24 november 2014

Crimson medecurator Brits biënnalepaviljoen 2014

2 augustus 2013

Video: Architectuurbiënnale van Venetië

6 juni 2014

Canadese toren The Bow officieel geopend

10 juni 2013

Bureau Erick van Egeraat opnieuw failliet

30 maart 2016

Neue Nationalgalerie gevuld met 144 bomen

7 oktober 2014

Video: lezing Zaha Hadid op Harvard

9 augustus 2013

Video: Le Corbusier over zijn ideale stad

26 september 2014

2050: architectuurkritiek

24 januari 2013

Gouden Leeuw 2014 voor Phyllis Lambert

21 mei 2014

Tschumi: dit is geen Den Haag, maar Nederland

22 september 2014

Programma Biënnale van Venetië gepresenteerd

12 maart 2014

Video: interview David Chipperfield

22 mei 2015

DDP-gebouw Zaha Hadid officieel geopend

25 maart 2014

Koolhaas curator Architectuurbiënnale Venetië 2014

8 januari 2013

‘Biënnale: wel vragen, geen antwoorden’

3 september 2012

Wolf D. Prix kraakt 'lege' Architectuurbiënnale

29 augustus 2012

Fotografieprijs voor portret Rem Koolhaas

22 januari 2013

Architectuurbiënnale van Venetië van start

28 augustus 2012

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Definitief ontwerp voor raadzaal gemeente Amsterdam door De Twee Snoeken

2 uur geleden

De Twee Snoeken heeft vorige week zijn definitief ontwerp voor de raadzaal in het stadhuis van de gemeente Amsterdam gepresenteerd. Toegankelijkheid, het duale stelsel, duurzaamheid en de Amsterdamse identiteit staan centraal in het ontwerp.

Voormalige telefooncentrale herbestemd tot woon-werkgebouw met optopping

Gisteren, 16:15

Een oude telefooncentrale aan de Kamerlingh Onneslaan in Amsterdam is naar ontwerp van Ronald Janssen Architecten herbestemd tot woon-werkcomplex. Het project betreft transformatie, optopping en functiemenging, met behoud van het bestaande casco.

Rijksmonumentale Schiedamse branderij krijgt herbestemming als boetiekhotel

Gisteren, 12:55

De voormalige Dirkzwager-branderij aan de Noordvest in Schiedam wordt herbestemd tot boetiekhotel, koffiebar en restaurant. ARD / AtelierRuimDenkers is verantwoordelijk voor de conceptontwikkeling en het ontwerp van de transformatie en nieuwbouw.

Win tickets voor filmvertoning ‘Universal Language’

17 juni, 4:51

Tijdens de Rotterdam Architectuur Maand 2025 organiseert AFFR een bijzondere filmvoorstelling. Op vrijdag 20 juni vertoont het filmfestival de voor-première van ‘Universal Language’ (Matthew Rankin). AFFR en Architectenweb verloten 3 x 2 tickets.

Prominente ontwikkelaars committeren zich aan bouw biobased woningen

3 uur geleden

Acht ontwikkelaars hebben afgesproken dat in 2028 minstens dertig procent van hun nieuwbouwwoningen tot vijf bouwlagen biobased zal zijn.

BoogieWood winnaar van de eerste Gouden Hijskraan

Gisteren, 17:31

Op de vastgoedbeurs Provada heeft de gemeente Den Haag de Gouden Hijskraan 2025 uitgereikt aan het woningbouwproject BoogieWood.

Den Haag wil eigen warmtebedrijf oprichten

Gisteren, 10:09

Het warmtebedrijf moet inwoners van de Hofstad helpen om te stoppen met het gebruik van aardgas.

OVV: ontwerpfout en gebrek aan controle bij ingestorte parkeergarage

17 juni, 11:43

Dat concludeert de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV), die heeft onderzocht hoe het kon gebeuren dat alle hellingen op 26 mei 2024 inzakten.

Nieuwegein wist niet van veranderingen in bouw ingestorte parkeergarage

17 juni, 10:59

De gemeente wist niet dat de bouw van de vorig jaar ingestorte parkeergarage op sommige punten anders was uitgevoerd en deed daarom geen extra controles.