Van een mausoleum voor een communistische dictator tot een monument voor het Albanese volk. Na jaren van wisselend gebruik, leegstand en verval heeft de piramide van Tirana een nieuw leven gekregen als onderkomen voor een non-profit-onderwijsinstelling. Daarnaast fungeert het gebouw na een renovatie en vernieuwing door MVRDV als een publieke attractie, met trappartijen langs de gevel en een uitkijkplatform op de top. Architectenweb reisde af naar Tirana om het complex te bekijken. Jarenlang was het gebouw illegaal beklommen. “Ik vroeg me daarom af of mensen het gebouw nog steeds zouden beklimmen als je dat faciliteert”, vertelt architect Stefan de Koning. Dat bleek het geval.

Het was niets minder dan een historisch moment in Tirana, vorige week maandag. De Berlin Process Summit, een jaarlijkse top van EU-leiders met de zes westelijk gelegen Balkanlanden (Albanië en vijf staten die voorheen deel uitmaakten van Joegoslavië), werd voor het eerst buiten de grenzen van de Europese Unie georganiseerd. Plaats van handeling was de door MVRDV vernieuwde piramide in het hart van de Albanese hoofdstad. Symbolischer kun je het haast niet bedenken; waar het gebouw ooit was opgetrokken als mausoleum en museum voor de communistische despoot Enver Hoxha, vormde het nu een trefpunt voor politici die de in 1985 overleden dictator zonder twijfel tot zijn vijanden zou hebben gerekend. De bijeenkomst en de officiële opening ‘s avonds werd bijgewoond door westerse regeringsleiders als Emmanuel Macron, Ursula von der Leyen, Olaf Scholz en Mark Rutte.

Voor de Albanezen heeft het monument ook een sterke symbolische functie, als een overwinning van het volk op het communisme. De uit 1988 stammende brutalistische piramide, dat is ontworpen door een groep architecten uit Tirana, werd gerealiseerd in de nadagen van het verfoeide regime. Lang heeft het lichaam van Hoxha er niet gelegen; toen Albanië in 1991 afscheid nam van het communisme, verloor het complex ook zijn functie als mausoleum. Wel is het gebouw er altijd blijven staan. De piramide heeft in de afgelopen dertig jaar onder meer gediend als tentoonstellings- annex conferentiecentrum, huisvesting van enkele radiostations en hoofdkwartier van de NAVO tijdens de Kosovo-oorlog (1999). In de periode voor de huidige transformatie stond het gebouw langdurig leeg. Het vervallen monument werd gekraakt, terwijl het dak een populaire plek was om te beklimmen en vanaf te glijden. Sloop kwam serieus aan de orde, maar na een referendum waarbij de bevolking zich uitsprak voor behoud, werd besloten om een nieuwe functie voor de piramide te zoeken, gericht op de ontwikkeling van de jonge inwoners van het arme land.

In de Armeense non-profitorganisatie TUMO, die gratis technologisch onderwijs voor jongeren verzorgt, werd een nieuwe hoofdgebruiker gevonden. MVRDV won vijf jaar geleden de ontwerpprijsvraag voor de renovatie en vernieuwing van het gebouw. Behalve onderwijs was er ook een publiek programma voorzien, die gestalte heeft gekregen op de eerste twee verdiepingen, bovenop de piramide en in de vergroende openbare ruimte rondom het bouwwerk. De manier waarop jongeren het monument op informele wijze al gebruikten, voornamelijk het beklimmen van de steile ribben en het chillen op het dak, vormde een belangrijke inspiratiebron voor het ontwerp. MVRDV vertaalde het naar een waaier aan trappartijen, die de bezoekers vanuit verschillende richtingen vanaf het maaiveld naar een rond uitkijkplatform op de top voeren. Klimmen en glijden is op sommige plekken ook nog mogelijk, maar bij het formaliseren van informeel gebruik speelt veiligheid natuurlijk ook een grote rol. “In de oude situatie gleden mensen soms ook over het schuine glas in de gevel”, zegt Stefan de Koning, architect en partner bij MVRDV. “Dat glas had geen doorvalbeveiliging en was soms gebroken. Wij hebben nu horizontale glazen flappen geplaatst, met ertussen openingen voor de klimatisering van het gebouw. Bij dit glas is wél doorvalbeveiliging toegepast, mochten mensen er toch op gaan lopen.”

Het idee voor trappen en (uitkijk)platforms is natuurlijk niet nieuw voor MVRDV. Eerder ontwierp het bureau onder meer De Trap (2016) voor de manifestatie Rotterdam Viert De Stad! en Het Podium, het festivalhart van de Rotterdam Architectuurmaand 2022. Hoewel beide tijdelijke installaties een groot succes waren, vond De Koning het spannend of dit bij een permanent bouwwerk ook zou werken. Bij de piramide van Tirana speelde bovendien het vroegere informele gebruik nog een rol. “Het gebouw werd natuurlijk beklommen omdat het niet mocht en jongeren het dan juist interessant vinden. Ik vroeg me toch af of ze dit nog steeds zouden gaan doen als je het beklimmen gaat faciliteren. Maar ik denk dat het werkt. Ik was er van de zomer met Winy (Maas, een van de oprichters van MVRDV, red.) en we zagen continu mensen over de trappen lopen.”

Een beklimming van de piramide is meer dan de moeite waard. De tocht voert door een bijna labyrintisch landschap van trappen, tussentrappen en platforms, dat in de avonduren extra magie krijgt door de fraaie verlichting. Het uitkijkplatform biedt zicht op de stad en de indrukwekkende bergen op de achtergrond. Een opgetilde glazen oculus, waardoor de bezoekers van bovenaf het interieur van de piramide kunnen bekijken, vormt het middelpunt van het platform. Een blik op de gestapelde gekleurde volumes met begroeide daken maakt de verleiding om ook binnen te gaan kijken alleen maar groter. En dat is precies de bedoeling van het architectenbureau: binnen en buiten moeten op elkaar inwerken en in elkaar overgaan.

Het trappenlandschap en de over het gehele terrein verspreide gekleurde volumes dienen nog een ander belangrijk ontwerpdoel: het activeren van de plek. De piramide moet niet slechts een statisch monument in een nauwelijks gebruikte openbare ruimte zijn, maar het kloppend hart vormen van een levendige locatie in het centrum van de stad. Mede om die reden is het programma niet geheel in het gebouw zelf ondergebracht, maar verdeeld over 54 ‘doosjes’ in en rond de piramide. Zowel in als rond het bouwwerk ontstaat zo een speels en kleurrijk landschap van volumes die als het ware lijken uitgestrooid over het gebouw en het vergroende terrein rondom. “Door meer dan de helft van het programma in het park te plaatsen, creëren we lucht en wordt de piramide een open structuur, in plaats van een hermetisch gesloten gebouw”, vertelt Winy Maas. “We hebben de meeste doosjes aan de achterkant van de piramide geplaatst. Op die manier behoudt de voorzijde van het terrein een meer parkachtig karakter, terwijl de achterzijde de configuratie van een dorpje heeft.”

Bij de renovatie van de piramide is zoveel mogelijk ingezet op behoud van het bestaande. Feitelijk is er alleen een verdiepingsvloer tussen de begane grond en de kelder weggehaald, zodat het laagste niveau ook integraal onderdeel kon worden van het totale interieur en het publieke programma. Latere verbouwingen aan het monument werden eveneens verwijderd, maar de sporen van het bijbehorend gebruik zijn bewust zichtbaar gelaten. Zo zijn de wanden die waren toegevoegd voor bijvoorbeeld de radiostations nog af te lezen in de marmeren bekleding van de binnenmuren. Tenminste, wat er nog van het marmer over is. “Toen het communisme viel, hebben mensen vrijwel al het marmer van de muren gehaald”, zegt De Koning. “Dit specifieke marmer is ook niet meer verkrijgbaar. Waarschijnlijk kun je het alleen terugvinden in sommige Albanese huizen...”

Ondanks de naam is de piramide van Tirana helemaal geen piramide. Het gebouw heeft een ovale plattegrond en een onderscheidbare voor- en achterkant. De voorzijde bestaat uit schuin aflopende ribben, de delen aan de achterkant hebben verticale gevels. Daarnaast sluit de entreeverdieping niet overal even goed aan op het onregelmatige maaiveld; het grootste hoogteverschil bedraagt bijna een hele verdieping. MVRDV stuitte in het ontwerpproces op meer complicaties, vertelt De Koning. “We moesten eerst een maquette maken om überhaupt te begrijpen hoe het gebouw in elkaar zit, mede omdat het helemaal vol stond met latere toevoegingen. Toen we het complex inmaten, ontdekten we dat alles splitlevel was, je gaat vrijwel nergens een complete verdieping omhoog. Dat maakte het ook ingewikkeld om de nieuwe gestapelde volumes te verbinden met de omloop.”

Toch heeft MVRDV niets toegevoegd aan de bestaande constructie. De volumes zijn zo geplaatst dat ze aansluiten op bestaande trappen; nieuwe trappen zijn alleen gerealiseerd op plekken waar dat hoogstnoodzakelijk was. De volumes konden binnen de bestaande constructie worden neergezet of opgehangen. “Het gebouw is zo overgedimensioneerd dat we geen extra constructie of fundering hoefden toe te voegen”, zegt De Koning. Dat het bestaande complex, inclusief alle scheuren, butsen en zichtbaar afgebroken liggers, in ere is gehouden, verleent het project veel charme. Je kunt ze als littekens uit het communistische verleden beschouwen, maar eveneens als getuigen van het feit dat Albanië die problematische geschiedenis waardig heeft afgehandeld. Er zijn maar weinig monumenten voor dictators waarin later nog een nachtclub, theater of verzameling radiostations hebben gezeten. Ook ademt het gebouw nog altijd iets van informeel gebruik; buiten de omloop vind je ruimtes met doodlopende trappen, plekken waar je je heerlijk kunt verstoppen en onderdelen die nog helemaal niet zijn opgeknapt. Moge de totale polijsting nog even op zich laten wachten.

Of de ongebruikelijke functiemening van onderwijs en een publiek programma gaat werken, roept in eerste instantie wel vraagtekens op. De verdiepingen waar TUMO is gehuisvest zijn via tourniquets afgesloten van het publieke gedeelte en de volumes met leslokalen en studieruimtes zijn akoestisch geïsoleerd (en afzonderlijk geklimatiseerd), maar de leerlingen hebben toch constant zicht op de bezoekers beneden, boven en (als mensen toch op de glazen flappen klimmen) opzij. Op de omloop, waar de leerlingen kunnen pauzeren, ontmoeten en studeren, staan ze ook bloot aan het geluid dat de bezoekers maken. Maas verwacht dat het wel mee zal vallen met eventuele overlast. “Juist met een functiemenging trek je jongeren aan. Dat zie je bijvoorbeeld ook bij Nederlandse bibliotheken, daar kun je ook niet alleen meer aankomen met boeken uitlenen alleen. Ik denk dat het wel past als er beneden mensen rondlopen en dat de leerlingen in zo’n situatie naar school gaan. Je moet niet denken dat het publieke gedeelte een soort shopping mall wordt. We hebben afgewogen wat voor programma er bij de publieke functie past, zoals broedplaatsen en start-upcafés.”

De laatstgenoemde functies worden eveneens ondergebracht in losse volumes. De dozen die buiten staan bieden plek voor nog meer functies en gebruikers. Maas had graag gezien dat het blauwe volume op het dak verhuurd zou worden als logeerplek voor toeristen, maar dat is uiteindelijk toegewezen aan een Franse onderwijsinstelling. Gelukkig voor de architect heeft hij met de Albanese premier en oud-burgemeester van Tirana Edi Rama een goede band en kunnen de zaken op het hoogste niveau vaak gauw geregeld worden. “Toen ik met Rama en Macron op het dak stond, vertelde ik dat ik zou willen dat er ook een Airbnb komt. Macron vertelde dat hij dat een goed idee vond, waarop Rama zei: dan gaan we dat doen. Nu wordt de oranje doos op het dak een Airbnb.”