A Tale of Two Bunkers

In Hamburg zijn twee enorme bunkers uit de Tweede Wereldoorlog te vinden. De bunker net buiten de binnenstad, in de buurt St. Pauli, krijgt een optopping waarvan de terrassen rondom straks begroeid zijn met planten en zelfs bomen. De bunker verderop in de stad, in de buurt Willhelmsburg, is in 2013 heropend als lokale energiecentrale met uitkijkplatform.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn, in antwoord op de luchtaanvallen door de geallieerden, in Berlijn, Hamburg en Wenen grote en hoge luchtverdedigingsbunkers gebouwd. Voor de havenstad Hamburg waren drie van deze zogeheten flakturms gepland, in een driehoek rond de stad. Deze bunkers zouden gekoppeld worden aan drie kleinere observatiebunkers. Van dez

e stelling is tweederde gerealiseerd: twee grote flakturms en twee kleinere observatiebunkers. Voor de bouw van de bunkers werden duizenden dwangarbeiders ingezet.

Voor de bunkers ontwikkelde de Duitse architect Friedrich Tramm drie typen, van kleiner tot groter. Wat de bunkers gemeenschappelijk hebben is dat ze hoog boven hun omgeving uittorenen. Dit om de luchtverdediging, die er bovenop geplaatst werd, een weids schootsveld te geven. Maar het had ook een praktische en symbolische betekenis richting de bevolking van de steden. Bij luchtaanvallen konden omwonenden namelijk ook schuilen in deze bunkers. In de grootste van deze bunkers in Hamburg, in de buurt St. Pauli, schuilden tijdens de bombardementen van de geallieerden tot wel 25.000 onwonenden.

Na de Tweede Wereldoorlog was de wens om deze zeer tastbare herinneringen aan de gruwelen van het Nazi-regime te ontmantelen. De massiviteit en plek van de bunkers maakte dat echter nagenoeg onmogelijk. De bunker in Wilhelmsburg heeft wanden die 2 meter dik zijn en een dak dat 3,5 meter dik is. Allemaal in gewapend beton. De bunker in St. Pauli heeft zelfs wanden die 3,5 meter dik zijn en een dak dat 5 meter dik is. Deze bunkers opblazen zou ook de buurten eromheen beschadigen, terwijl er in Hamburg al zo’n tekort aan woningen was na de oorlog.

Van de bunker in Wilhelmsburg heeft het Britse leger in 1947 het interieur opgeblazen. De bunker bleef zo zestig jaar lang als lege huls in de buurt staan.

Het interieur van de bunker in St. Pauli bleef wel intact en dat zorgde ervoor dat het gebouw al snel ook gebruikers kreeg. Zo zond de publieke omroep NWDR in 1950 haar eerste televisiebeelden uit vanuit de bunker. Later vestigden zich allerlei galeries in de bunker en groeide het in de jaren zeventig uit tot creatieve broedplaats met de nadruk op media.

De dikke wanden maken de bunker een ideale plaats voor programma dat wat meer geluid produceert. Zo vond nachtclub Uebel & Gefährlich een plek bovenin de bunker in St. Pauli, terwijl zich op de begane grond een grote muziekwinkel vestigde. Op de verdiepingen is nu onder andere een popmuziekschool gevestigd.

Transformatie van de bunker in St. Pauli

De bunker in St. Pauli heeft plattegronden van 75 bij 75 meter en is 38 meter hoog. In de huidige transformatie van de bunker, die volgend jaar klaar moet zijn, worden hier zes bouwlagen bovenop gebouwd. In het hart van de opbouw komt onderin een gemeenschapsruimte en herinneringsruimte, en daarboven verschillende sportzalen. In de buitenrand van de opbouw komt een nhow hotel met 136 kamers.

De dakopbouw krijgt een grillige en getrapte vorm, en wordt rondom voorzien van planten en bomen. Of het echt een verticaal stadspark wordt, zoals de ontwikkelaar stelt, is nu nog afwachten. De ambitie ligt in ieder geval hoog. Rond de bunker zal een ‘bergpad’ omhoog cirkelen tot aan het nieuwe dak, waar een openbaar dakpark ingericht wordt.

In totaal wordt zo’n 7.500 vierkante meter ‘gebouw’ aan de oude bunker toegevoegd. Daaromheen wordt zo’n 7.800 vierkante meter openbare binnen- en buitenruimte ingericht. Bij de transformatie van de bunker in St. Pauli zijn verschillende bureaus betrokken, zoals Buero 51, WTM, Schlaich Bergemann und Partners, Argus, Lärmkontor, Sumbi Ingenieure, Metapol Studios en L+ landschapsarchitecten.

Transformatie van de bunker in Wilhelmsburg

De bunker in Wilhelmsburg is iets smaller en hoger dan zijn evenknie in St. Pauli. Deze bunker heeft plattegronden van 57 bij 57 meter en is 42 meter hoog. Na decennia van leegstand, vanwege zijn opgeblazen interieur, is de bunker tussen 2011 en 2013 door IBA Hamburg herontwikkeld tot lokale energiecentrale met openbaar uitkijkplatform.

In de transformatie, ontworpen door HHS – Hegger Hegger Schleiff Architekten, is de draagconstructie van de bunker met nieuwe betonnen kolommen hersteld, zijn verschillende installaties in en op het gebouw geplaatst, en zijn rond het bestaande platform op 30 meter hoogte publieke ruimtes ontworpen. Bij de meest zichtbare ingreep, de toevoeging van zonnepanelen en zonneboilers op het dak en aan de zuidgevel heeft het architectenbureau ingezet op een transparante constructie, om het karakteristieke silhouet van de bunker zichtbaar te houden.

De bunker, ondertussen Energiebunker genoemd, levert nu warmte voor zo’n 3.000 huishoudens en stroom voor zo’n 1.000 huishoudens. De warmte wordt opgewekt met een eigen biomassa en palletcentrale, die gecombineerd is met de zonneboilers op het dak en restwarmte van nabijgelegen industrie. De installaties, met watervat van 8.000 liter, hebben een plek gekregen onderin de bunker.

Bovenin de bunker is op een van de hoeken een tentoonstellingsruimte ingericht. Daaronder is ruimte gemaakt voor een café. Met een nieuwe snede in de gevel opent dit café zich naar het rondlopende uitzichtplatform.

Net als bij de bunker in St. Pauli is zo ook deze bunker getransformeerd tot een constructie die enerzijds de herinnering aan de zwarte bladzijde in de Duitse geschiedenis levend houdt, maar deze anderzijds ook beschikbaar stelt voor omwonenden en bezoekers om er samen te komen, en in zijn verdere programma ook dienstbaar is aan de stad van nu.