Na renovatie en verduurzaming heeft Aquarium van Artis zijn helderheid terug

Na renovatie en verduurzaming heeft Artis-Aquarium zijn helderheid terug

De Amsterdamse dierentuin Artis heeft in juni één van de grootste gebouwrestauraties in zijn geschiedenis afgerond. Naar ontwerp van OTH architecten, in samenwerking met VB Erfgoed & Architectuur, is het bij het publiek geliefde Artis-Aquarium volledig gerestaureerd en toekomstbestendig gemaakt. Het is een veel omvattend project, waarbij vanaf 2021 het Rijksmonument op meerdere punten is teruggebracht naar het oorspronkelijke laat-19e-eeuwse ontwerp. Als onderdeel van de restauratie heeft het architectenbureau het historische Lloyd-filtersysteem gerenoveerd en gecombineerd met moderne filtertechnieken – en dit zichtbaar gemaakt voor het publiek binnen de verbeterde routing door het Aquariumgebouw.

Ruim vier jaar geleden sloot het Artis-Aquarium de deuren voor de omvangrijke restauratie en verduurzaming. Een rigoureuze beslissing omdat het Aquarium populair is bij bezoekers. “We hebben ons nog afgevraagd of we het project konden faseren, maar toen we voor een inspectie door het gebouw liepen, zagen we dat er te veel moest worden aangepakt en dat veel onderdelen samenhingen”, zegt Julian Wolse, de betrokken architect van OTH architecten. “Het moest in één keer, ook in verband met de levende have”, vult Linda van Leeuwen, projectmanager vanuit Artis aan. “We wilden ook niet dat bezoekers jarenlang door een half ontmanteld gebouw zouden moeten lopen.”

Het gehele Aquariumgebouw, dat stamt uit 1882 en oorspronkelijk is ontworpen door Gerlof Salm, had zwaar te lijden door de inwerking van water en zout, ook via de lucht. Ten gevolge hiervan waren ook meerdere constructieve en bouwkundige problemen opgetreden. Daarnaast lekte het gebouw warmte via gevels en daken. De noodzakelijke restauratie werd aangegrepen om het Rijksmonument te verduurzamen, wat past in de ambitie van Artis om in 2030 klimaatpositief te zijn. Het dak is bijvoorbeeld voorzien van isolatie, nieuwe zinken dakbedekking en zonnepanelen. Tegelijkertijd zag OTH mogelijkheden om de techniek opnieuw te organiseren, meer ruimte in het gebouw te creëren en de bezoekersroute te verbeteren.

“Als het gebouw niet was gesloten, hadden we niet de kwaliteit en integraliteit kunnen bereiken, die we nu hebben gerealiseerd”, zegt Van Leeuwen. “Je komt alle problematiek wel eens tegen in projecten, maar dat zoveel problematiek hier in één project samenkwam, versterkte de complexiteit. Een zwaar vocht- en zoutbelast gebouw, dat levende have herbergt, een rijksmonument is, dat moet worden verduurzaamd, en dat eigenlijk ook nog een machine is.”

Het Lloyd-systeem

De ‘machine’ waar Van Leeuwen op doelt, is het geheel aan techniek om de optimale leefomstandigheden te waarborgen voor de vissen, koralen en al het andere onderwaterleven. Het bestaat uit een modern ‘life support system’, zoals Artis het aanduidt, in combinatie met het historische Lloyd-filtersysteem. Het Artis-Aquarium is een van de oudste aquaria ter wereld, met daarbij het laatste nog werkende watercirculatiesysteem van het Lloyd-type. Het systeem is eind 19^e eeuw in Engeland ontwikkeld en bleek uitstekend te werken voor het zuiveren van het water; nog steeds draagt het samenspel van buizen, filters, bassins en de ruim 140 jaar oude machinekamer in Artis bij aan een goed leefklimaat in de aquaria.

We wilden het Lloyd-systeem behouden omdat het industrieel erfgoed is”, vertelt Van Leeuwen, “Maar ook omdat het feitelijk de meest stabiele waterkwaliteit voor de vissen geeft.” Het is gestoeld op het principe dat je een watervoorraad hebt van vijf keer de hoeveelheid water waarin de vissen leven. Het water gaat via filters van bassin naar bassin en krijgt hiermee voldoende ruimte en tijd om te ‘rijpen’, zodat het een stabiele kwaliteit heeft wanneer het uiteindelijk in het aquarium komt. “Daarnaast was er in die tijd stroomgebrek – waar we nu weer mee te maken hebben – en daarom zijn de filterelementen trapsgewijs geplaatst, zodat je meer gebruikmaakt van zwaartekracht dan van pompen om het water te laten stromen.”

De bassins van het Lloyd-systeem bevinden zich in het souterrain, onder de grote aquariumzaal. “We hebben de bassins deels opnieuw gestructureerd, want ze waren niet overal logisch gekoppeld”, zegt Wolse. “Alles is nu strakgetrokken, oude en nieuwe techniek hebben we helder gescheiden in het monumentale deel en een nieuwe ruimte aan de parkzijde, en de leidingen van de installaties zijn helemaal uitgetekend. We hebben het Lloyds-systeem en de nieuwe filtertechniek op een logische wijze aan elkaar gekoppeld, conform de indeling van de verschillende zoet- en zoutwatersystemen van de diverse aquaria. We wilden de medewerkers zo goed mogelijk faciliteren in de dagelijkse monitoring van de aquaria.”

Tegelijkertijd heeft OTH het systeem en de werking ervan – terecht – voor het publiek in het zicht gebracht. Ramen en glazen deuren op verschillende plekken in het gebouw, deels direct langs de wandelroute van de bezoekers, geven een blik achter de schermen. Het publiek kan zowel de alledaagse monitoring en moderne systemen, als het eeuwenoude Lloyd-systeem zien. Het industriële erfgoed biedt een prachtig gezicht: de reeksen gemetselde bassins, met gemetselde boogconstructies, zacht verlicht door de originele industriële lampen.

Een dampopen gebouw

Het gehele gebouw is 3D gescand, vertelt Van Leeuwen. Alle benodigde techniek is bij die digital twin ingetekend. Op basis hiervan zijn de installaties – filtertechniek, luchtbehandeling, ventilatie en elektrotechnische installaties – in het gebouw geïntegreerd. “Het is een grote puzzel als je de grandeur van het gebouw wil terugbrengen en tegelijkertijd aan alle huidige eisen wilt voldoen”, aldus de projectmanager.

Bij de restauratie van het Artis-Aquarium is het hele gebouw ontmanteld om een goed beeld te krijgen van de schade. Het gebouw had op verschillende plekken ernstig te lijden door bijvoorbeeld lekkages en aantasting door water en zout in de lucht. Natuursteenblokken zijn uit de gevel verwijderd, wanneer doken moesten worden vervangen. Ook moesten constructies en vloeren worden verstevigd, omdat ze inmiddels te slecht waren voor het gewicht van de aquaria.

De huidige kennis en stand van de techniek leidde bij de zout- en vochtproblematiek voor een andere, zelfs tegenovergestelde oplossing ten opzichte van de aanpak in het verleden. Vanwege de hoge zoutconcentraties in de gevel besloot men bij vorige grootscheepse verbouwingen muren en vloeren af te sluiten met tegels en verf – met als gevolg dat vocht en zout niet uit het gebouw konden. “Nu weten we dat het gebouw moet ademen”, zegt Wolse. “Alle afwerkingen zijn nu dampopen, van de terrazzovloeren tot het stucwerk.”

Marmer- en houtimitaties in lichte tinten

Veel bezoekers van Artis zullen zich nog het donkere interieur en de doodlopende hoofdzaal herinneren. Ook dat heeft OTH aangepakt. In de jaren negentig waren alle vloeren en wanden voorzien van een afwerkingen in zwart en grijs. “Toen leefde het idee dat een aquariumgebouw donker moest zijn en dat was overal doorgetrokken”, vertelt Wolse. “We hebben het weer zoveel mogelijk teruggebracht naar historische kleuren en materialen, gebaseerd op de oorspronkelijke ideeën van Salm.”

Daarbij heeft het architectenbureau gebruik kunnen maken van foto’s, bestekken en nog aanwezige materialen, vertelt Wolse, maar zeker ook van het onderzoek door Leonieke Polman (Polman Restauratie & Kleuronderzoek). Zij ontdekte in het gebouw bijvoorbeeld de originele, lichte tinten die voor de marmerimitaties waren gebruikt. Veel wanden en ornamenten waren oorspronkelijk voorzien van marmer- en houtimitaties; op een aantal plekken was dat nog aanwezig, zoals in de grote entreehal, waar het schilderwerk is schoongemaakt en hersteld. “Hieronder hebben we de originele marmerstuclaag teruggevonden”, vertelt Wolse. Waar de marmer- en houtimitaties in de loop der decennia geheel waren verdwenen zijn ze teruggebracht, op basis van de door Polman ontdekte kleuren.

Voor de entreeruimten ontwierp OTH – met de oorspronkelijke sfeer van het gebouw in gedachten en geïnspireerd op de nog aanwezige originele materialen – een licht getinte terrazzovloer. In de zalen met aquaria is een terrazzo met dezelfde instrooi, maar met donkerder bindmiddel toegepast. Tussen de voormalige zogenoemde ‘ledenentree’ aan de Plantagemiddenlaan en de grote hal op de eerste verdieping heeft OTH de brede trap geheel vernieuwd, waarbij het bureau een lichtgrijs marmer heeft gekozen.

Een verbeterde route door herstelde zalen

Bezoekers betreden het gebouw via de vertrouwde entree aan één van de kopse zijden van het gebouw. De toegang naar de lager gelegen toiletten en de lift is verplaatst; mede daardoor voert de route nu als vanzelfsprekend naar de hal van de voormalige ledenentree en vanaf daar verder naar boven. Daar bereiken bezoekers vanuit de imposante hal de grote, centraal gelegen aquariumzaal, met aan de ene zijde de zout- en aan de andere zijde de zoetwateraquaria.

De grote zaal vertoont na restauratie weer een heldere horizontale gelaagdheid, met de marmeren lambrisering, de aquaria als afzonderlijke theatertjes en de afwerking in een imitatie van teak daarboven. De aquaria zijn voorzien van nieuw glas en in een aantal gevallen onderling verbonden. De ruimte oogt weer licht. Aan het uiteinde van de zaal heeft OTH een doorgang naar de volgende ruimte hersteld, zodat de grote aquariumzaal niet langer doodloopt.

De achtergelegen zaal kende weinig originele elementen meer; OTH heeft de ruimte hersteld door de ontbrekende ornamenten en geleding van de ruimte weer terug te brengen. De houten detaillering van het plafond is weer op kleur gebracht. De lambrisering kreeg een eigentijdse interpretatie qua detaillering en materialisering. De zaal kan worden afgesloten met grote messing deuren, waardoor hij tevens is te gebruiken ter ondersteuning van evenementen in de grote aquariumzaal. In het verlengde van deze zaal ligt wederom een ruimte die nu is opgenomen in de bezoekersroute: de rondgang om een ronde zaal, die oorspronkelijk fungeerde als auditorium voor de universiteit van Amsterdam.

In de jaren twintig werd deze zaal, gelegen aan de kopse zijde van het pand richting Muiderpoort, door architect Bert Johan Ouëndag voorzien van een diorama. Daartoe werden meerdere ramen in de gevels dichtgezet. De ramen in de gevels zijn nu weer geopend en de bijzondere ruimte wordt nu opnieuw ingericht als onderdeel van het ‘museale verhaal’.

Open en licht

Zo heeft het architectenbureau op tal van plekken in het gebouw ruimten die waren dichtgezet of afgesloten voor publiek weer geopend. Op die manier zijn ongebruikte ruimten toegevoegd aan de bruikbare vloeroppervlakte en voorheen doodlopende zalen opgenomen in een doorgaande route. De doorgangen van zaal naar zaal worden benadrukt door kaders in messing. Op ingetogen wijze dragen de portalen in dit materiaal bij aan de grandeur van het interieur. De messing deuren fungeren tevens als branddeur.

Waar zalen ooit waren voorzien van daklichten, heeft OTH die als beeld teruggebracht. De gematteerde legramen in de plafondvlakken zijn voorzien van regelbaar witte ledverlichting. Hierdoor stroomt kunstmatig ‘daglicht’ in de verschillende zalen. In de ruimte erboven, de zolder, is de installatietechniek verwerkt.

De ramen in de gevel aan de Plantagemiddenlaan waren “overwegend dichtgezet ten gevolge van aquariumwanden en bovendien verborgen achter lamellen”, vertelt Wolse; hier liggen de zalen waar in de jaren negentig grote aquaria zijn gerealiseerd. De wanden met kleine aquaria en lamellen voor de ramen zijn verwijderd. Voor de ramen zijn nu licht doorschijnende screens geplaatst; met het oog op (het leven in) de aquaria is enige verduistering noodzakelijk. “Met deze screens is ook de architectuur in de ruimten zichtbaar”, vertelt Wolse. “Bovendien is er enig doorzicht, waardoor het gebouw weer een relatie aangaat met het park én de stad.”

“Door het gebouw heen zijn alle tijdlagen zichtbaar”, zegt Wolse. “De architectuur van Salm uit 1882, dan de periode 1923-1926 met onder andere ingrepen van Ouëndag, de jaren negentig en tot slot de periode 2000-2026. Alleen de ingrepen van de jaren zestig zijn niet meer zichtbaar.” Ook de buitengevel van het gebouw is schoongemaakt; ornamenten en detaillering zijn weer zichtbaar. Alle verflagen zijn van de kopgevels en gevel parkzijde verwijderd waardoor het portlandcement in originele kleur weer een eenheid vormt met de natuurstenen voorgevel.

Volgende fase

Het Aquarium-gebouw is het grootste en belangrijkste gebouw in een (letterlijke) rij, die begint met het Groote Museum. De restauratie van dat gebouw is afgerond in 2022; alle gebouwen worden één voor één aangepakt. De restauratie van het Artis-Aquarium is één van de omvangrijkste restauratieprojecten in de geschiedenis van de dierentuin.

Op 4 juni droeg hoofdaannemer Salverda Bouw symbolisch de sleutel van het aquariumgebouw over aan Artis-directeur Rembrandt Sutorius. Nu het gebouw voltooid is, breekt de laatste fase aan. Een gespecialiseerd ontwerpteam uit Frankrijk bouwt de onderwaterwerelden, afgestemd op de verschillende aquatische levensvormen. Dan wordt de levende have – vissen, anemonen, koralen en ander onderwaterleven– beheerst teruggebracht.

Tegelijkertijd worden de tentoonstellingsruimten ingericht, waarmee een museaal verhaal wordt verteld over het belang van schoon en levend water voor al het leven op aarde. Daarbij kan Artis dankbaar gebruik maken van de extra verworven ruimten. De heropening van het Aquarium staat gepland, na een intensieve vijf jaar, voor de eerste helft van 2026.