Ensemble Wim Quist verminkt, kunstwerk André Volten verwijderd?

Op het door architect Wim Quist ontworpen drinkwaterleidingcomplex in Rotterdam Kralingen is door opdrachtgever Evides een nieuw hoofdkantoor gepland, naar een ‘principe-ontwerp’ van V8 Architects uit Rotterdam. Kees van der Hoeven bekritiseert in deze opiniebijdrage het onvoldragen voorbereidingsproces en roept op tot protest tegen het resultaat van deze volgens hem kwalijke combinatie van macht en ondeskundigheid.

Voor DWL werkt Wim Quist (1930) als architect vanaf 1959 achtereenvolgens aan drie grote utilitaire ensembles voor de productie van drinkwater: op de Berenplaat (1965), op de Petrusplaat (1974) en in Kralingen (1977). Deze industriële complexen en de afzonderlijke gebouwen zijn van een heldere, moderne architectuur. Enkele daarvan zijn inmiddels wereldberoemd, zoals het wonderschone betonnen zuiveringsgebouw op de Berenplaat, net als de unieke, druppelvormige watertanks in Kralingen. Iedereen in Nederland kent ze inmiddels, mede vanwege hun prominente ligging aan de westzijde van de Brienenoordbrug in Rotterdam.²

DWL Berenplaat is in 2013 door minister Bussemaker zelfs voorgedragen als beschermd rijksmonument uit de Wederopbouwperiode³ en DWL Kralingen wordt, onder meer door de Werkgroep Post-65 van de Bond Heemschut, ook gezien als monumentwaardig.⁴ Dat Evides Waterbedrijf – als rechtsopvolger van DWL – de architectuur van de gebouwen op deze drie locaties eveneens waardevol vindt, blijkt uit het feit dat het in de voorbije jaren Wim Quist telkens informeerde en hem als architect of als adviseur betrok bij belangrijke wijzigingen in de gebouwen of bij vervanging van gebouwonderdelen.

Nieuw te bouwen hoofdkantoor van Evides

Ondanks die jarenlange vertrouwensrelatie tussen opdrachtgever en architect verneemt Quist pas voor het eerst in juli 2020 dat Evides vergevorderde plannen blijkt te hebben voor het concentreren van diens verspreid gehuisveste medewerkers in een nieuw te bouwen hoofdkantoor op de locatie Kralingen. Hij wist dus nog van niets, maar ontvangt vervolgens ‘ter informatie’ op papier een ‘principe-ontwerp’ van V8 Architects uit Rotterdam.

Quist is geschokt als hij die tekeningen openvouwt. Hij ziet een enorm driehoekig gebouw met vier bouwlagen, dat op brute wijze tegen de voorgevel van zijn eenlagige dienstengebouw is aangekwakt.⁵ De grote nieuwbouw en de bescheiden laagbouw worden ‘verbonden’ door een modieus ‘atrium’ en een uitkragend ‘aquaduct’. Dat laatste blijkt een miserabele poging om met een vreemdgevormde betonnen ‘flap’ de wisselende hoogtes van de gerende kopgevel van Quist’s dienstengebouw te kunnen overdekken. Ook de buitengevels bevatten rare zonweringselementen waaraan je ook kunt herkennen dat beide architect-partners vroeger bij Erick van Egeraat hebben gewerkt. De nieuwbouw staat ten slotte op een ‘terp’ en vernielt de belangrijke bestaande zichtlijnen.

Tot overmaat van ramp blijkt het monumentale kunstwerk van beeldhouwer André Volten (40 x 40 meter groot en 4 meter hoog) te zijn ‘vervangen’ door een parkeerplaats.
Quist protesteert en eist overleg met Evides over de plannen. We hebben contact over de zaak; ik besluit hem te steunen en onderzoek te doen naar het gevolgde proces.

Kort overzicht van het voorafgaande proces

Naar blijkt is Evides al jarenlang bezig met de voorbereidingen voor een nieuw hoofdkantoor ter plaatse. In 2014 wordt mevrouw ir. A. Ottolini benoemd als de nieuwe algemeen directeur van Evides. Ze gaat ook met de gebouwen in Kralingen aan de slag, want ik vind online de resultaten van een flinke verbouwing en herinrichting van het bestaande dienstengebouw door een interieurfirma.⁷ In de jaren daarna wordt eveneens gewerkt aan een huisvestingsvisie voor de toekomst, en wordt het ontwikkel- en procesmanagement begeleid door vastgoedadviseur PSVA Projectmanagement en Vastgoedadvies.⁸ Kennelijk leidt dit advies tot concentratie van alle verspreide kantoorfuncties op het complex in Kralingen. Aansluitend wordt door een andere deskundige een Europese aanbesteding voor het ontwerp van dit nieuwe kantoor voorbereid, die eind 2019 resulteert in publicatie.

Inhoud van de Europese aanbesteding

Begin dit jaar krijg ik alle tenderdocumenten in handen. Daarin wordt al gesproken over een gebouw van 4.500 m² met vier bouwlagen, dat naast de schuine voorgevel van het dienstengebouw wordt geplaatst, met daartussen een vide. Ook wordt gememoreerd dat aan deze keuzes een ‘terreinlogistiekstudie’ en een ‘locatie & modelstudie’ ten grondslag ligt. Er is tevens een schets bijgevoegd van de driehoekige bouwlocatie, met die parkeerplaats op de plek van de sculptuur van A

ndré Volten.⁹ Bij geen enkele van de genoemde studies of schetsen werd Quist betrokken.

Van de inschrijvers worden drie referentieprojecten gevraagd: ‘een kantoorgebouw dat past bij een bestaand kantoorgebouw’, 'een kantoorgebouw dat fysiek verbindt met een bestaand kantoorgebouw’ en ‘een kantoorgebouw met een vide ten behoeve van ruimtelijke beleving en lichtinval’. Tevens dienen de inschrijvers een drietal ‘impressieschetsen’ betreffende de aansluiting en de verbinding met het bestaande dienstengebouw (en de vide daartussen) in te dienen. Tenslotte blijkt het bijgevoegde concept-architectencontract van het overbekende ‘wurg’-karakter: de architect moet zijn auteursrechten op voorhand overdragen en wordt zelfs verantwoordelijk gemaakt voor de eventuele inbreuk (en de mogelijke kosten daarvan) op de rechten van derden… Ook bij deze gedetailleerde uitvraag werd Quist niet geïnformeerd of betrokken. V8 Architects komt als winnaar uit de tender en gaat begin 2020 aan de slag.

Overleg biedt nog geen resultaat, Quist denkt verder

In de tweede helft van vorig jaar vindt twee keer overleg plaats tussen Quist en Evides, waarin de verschillende argumenten voor en tegen het principe-ontwerp van V8 Architects eerst mondeling en later ook schriftelijk worden gedeeld. Quist denkt vanzelfsprekend ook zelf na over voorbeelden van andere ontwerpoplossingen die geen schade toebrengen aan zijn ensemble. Hij presenteert in een van die gesprekken dan ook een eigen concept.10

Hij omschrijft het eerste idee als een ‘sieraad’, een glazen kubus, die prachtig lijnt met de structuur van het overige ensemble en die met een van zijn hoekpunten in het centrum van de schuine voorgevel van het dienstengebouw is geplaatst. Alsof een kostbare edelsteen in de meer basale ‘zetting’ van een ring is opgenomen.

Nadat een nieuw gesprek met Evides meermaals wordt verschoven, vindt Quist tussen kerst en nieuwjaar de ruimte om dat idee verder uit te werken. De kubus wordt bewerkt en leidt tot een smallere getrapte basisvorm, waarin het complete programma van 4.500 m² goed past, en waarin bij de aansluiting aan het dienstengebouw een hoge vide is opgenomen.¹¹ Met groen op de getrapte daken en zonnepanelen aan de zijgevels, zodat het concept nog duurzamer wordt. De footprint is bescheiden en de nu bebouwde tuin komt dus terug op de daken.

Evides gaat gewoon door op de ingeslagen weg

In een laatste overleg in maart van dit jaar biedt Quist aan Evides de gelegenheid om zijn architect nog eenmaal de plannen te laten toelichten. Ook het uitgewerkte ontwerp van Quist komt aan de orde. In dat gesprek laat Evides zich al mede vertegenwoordigen door een auteursrecht-jurist die nog eens duidelijk maakt dat haar cliënt met het nieuwe hoofdkantoor geen enkele aantasting veroorzaakt (aan de reputatie en de rechten van architect Quist). Want: ‘iedereen kan zien dat de nieuwe aanbouw niet van zijn hand is’.
Zo redenerend mag je een gebouw plaatsen tegen de gevel van het Paleis op de Dam. Dat wordt dan niet ‘verminkt’ omdat het ontwerp herkenbaar niet van Jacob van Campen is.

In mijn eigen bijdrage aan die laatste bespreking laat ik zien hoe het proces weldegelijk zorgvuldig had kunnen worden voorbereid. Bij importante plannen voor renovatie of uitbreiding van bestaande gebouwen laat het Rijk altijd eerst een cultuurhistorische waardestelling en een professionele stedenbouwkundige studie naar de mogelijkheden voor de toekomst van het gebouw of het ensemble maken. Dat is in deze casus kennelijk nog niet gebeurd. Evides geeft in de bespreking aan dat er al zo’n studie is en dat er ook een waardestelling in voorbereiding is. Later ontvangen we die uiterst magere studie, die gemaakt is door het mij onbekende architectenbureau CIER BNA uit Dongen.¹²

De waardestelling krijgen we niet. Bij beide studies is Quist niet geconsulteerd, hoewel in handleidingen daartoe overleg met de oorspronkelijke architect wordt aanbevolen.¹³ En het genoemde architectenbureau handelt aldus in strijd met de BNA-Gedragscode.¹⁴ Quist laat zich inmiddels ook juridisch adviseren over dit conflict en zijn advocaat sluit de bespreking af met de eis dat Evides het proces nu stillegt en allereerst in overleg met Quist een serieuze waardestelling en gedegen stedenbouwkundige studie laat opstellen.

Kan het ook anders?

Wim Quist, emeritus hoogleraar aan de TU Eindhoven, oud-Rijksbouwmeester (1975-1979) en inmiddels negentig jaar oud, heeft een grote en gevestigde reputatie als architect.
Zijn gebouwde oeuvre bestaat uit ruim honderd indrukwekkende projecten, waarvan er meer dan twintig zijn opgenomen in de Architectuurgids Nederland 1900-2000, met twee daarvan zelfs in de top honderd.¹⁵

Daarom is het interessant om te zien hoe andere opdrachtgevers en architecten omgaan met zijn gebouwen. Zo zijn vele verbouwingen van zijn werk door andere architecten, in overleg met Quist, tot een goed einde gebracht. Ik noem het voormalig hoofdkantoor van Henkel in Amstelveen door Koen van Velsen, Museum Beelden aan Zee in Scheveningen door Benthem Crouwel, gebouw Willemswerf in Rotterdam door Powerhouse Company en recent nog een plan voor de ombouw naar woningen van het sublieme hoofdkantoor van de SuikerUnie in Breda door EVA Architecten.

Evides heeft dus besloten om die goede voorbeelden niet te volgen, maar is een eigen onzorgvuldige weg ingeslagen waarbij Quist niet is geconsulteerd. En dat is geen op zichzelf staand nieuw feit, want kortgeleden vernam ik dat die eerdere voordracht voor de monumentenstatus van Quist’s ensemble op de Berenplaat nota bene door Evides zélf is getorpedeerd (om ‘redenen van veiligheid’). Hetgeen Evides overigens niet ontslaat van zijn verplichting tot het nemen van andere voorzorgsmaatregelen om de cultuur-historische waarde van het complex op de Berenplaat te waarborgen en te behouden.

Oproep tot actie

Het ensemble van Quist in Kralingen dreigt nu dus verminkt te worden, want het ‘principe-ontwerp’ van V8 Architects is inmiddels definitief en deze week wordt de aanvraag voor ‘het bouwrijp maken’ van de locatie ingediend… En de belangrijke sculptuur uit het wereldberoemde oeuvre van beeldhouwer André Volten (1925-2002) dreigt zelfs verwijderd te worden.¹⁶ Er is geen vertrouwen meer dat Evides alsnog, met respect voor het ensemble van Quist, een andere, zorgvuldige weg zal inslaan. De brandbrief aan drs. L. Kohsiek, president-commissaris van Evides (werkte langjarig bij Rijkswaterstaat en is dus goed bekend met het werk van Quist) werd al niet eens meer beantwoord.

Vandaar dat ik, vanwege de actuele impasse in het overleg, deze casus nu publiek maak, eerst bij de architectengemeenschap, maar ook bij de Welstandscommissie Rotterdam.
En aansluitend bij de aandeelhouders van Evides en de (regionale) dagbladpers. Deze kwalijke combinatie van macht en ondeskundigheid mag zo niet tot uitvoering komen! ¹⁷

1 Zie het bovenaanzicht van DWL op de Berenplaat (Google Earth) en de luchtfoto van DWL Kralingen (QWA).
2 Zie de prachtige serie zwart-wit foto’s van de hand van Quist’s huisfotograaf Kim Zwarts.
3 Zie op Wikipedia.
4 Zie hiernavolgend citaat uit de brief van de Werkgroep Post-‘65 dd. 12-12-2020 aan Quist (tevens in kopie aan de Welstandscommissie in Rotterdam): “[…] De Werkgroep Post-‘65 van Erfgoedvereniging Bond Heemschut stelt zich op het standpunt dat het complex [in Kralingen – KvdH] in elk geval de status verdient van gemeentelijk monument, in afwachting van mogelijke opname op de lijst van beschermde rijksmonumenten, vallend onder de Erfgoedwet. […]”
5 Zie de bijgevoegde maquettefoto’s van de bestaande situatie en het aanbouw-plan van V8 Architects.
6 Ik steunde Wim Quist eerder (in 2015) in zijn bezwaren tegen de aantasting van het stadhuis van Zeewolde, zie Architectenwerk.nl.
7 Doen.do
8 PSVA.nl
9 Zie locatietekening met die rood omlijnde driehoek, het parkeren en de verschoven entree van het terrein.
10 Zie bijgaand de maquettefoto van die eerste abstracte gedachte in de vorm van een glazen kubus.
11 Zie de tekeningen en de maquettes met het voorstel van Quist en het gif-filmpje van het ontworpen alternatief.
12 De ‘studie’ van CIER bevat drie mogelijke rechthoekige bouwblokjes en één driehoekig model voor de uitbreiding. Die laatste wordt zonder enige argumentatie voorgedragen.
13 Henk Heegers (2014), Verkenning problematiek auteursrecht architecten bij renovaties, Delft, OTB - Onderzoek voor de gebouwde omgeving, uitgave TU Delft.
14 Zie hier voor de inhoud van de BNA-Gedragscode (met name regel 7).
15 Paul Groenendijk & Piet Vollaard (2006), Architectuurgids Nederland 1900-2000, 010 Publishers, Rotterdam
16 Zie de bijgevoegde beelden van André Volten’s kunstwerk (in staal en beton) direct naast de Brienenoordbrug.
17 Ik moet bij de handelwijze van Evides eveneens denken aan een beroemd citaat van de Amerikaanse hoogleraar Daniel J. Boorstin (1914-2004): “De grootste vijand van kennis is niet onwetendheid, maar de illusie van kennis.”