De BNA (Branchevereniging van Nederlandse Architectenbureaus) is de laatste tijd vooral met zichzelf bezig. Vanwege voortdurende interne spanningen komt er ook nauwelijks meer een belangwekkend publiek standpunt naar buiten. Belangrijke actoren zoals de directeur (met het bureau), het bestuur (met de voorzitter) en de ledenraad liggen met elkaar overhoop. Moeten wij als leden nog lijdzaam toezien op die bestuurlijke onmacht? Seniorlid (en oud-voorzitter) Kees van der Hoeven bespreekt de actuele situatie en doet enkele aanbevelingen.

Over de macht binnen de BNA

Sinds de ombouw van beroeps- naar branchevereniging vanaf 2013 is de verhouding tussen de bestuurlijke actoren binnen de BNA stapsgewijs veranderd. De rol van de directeur is daarbij langzaam maar zeker steeds belangrijker geworden (of gemaakt). Dat is goed te zien in het statement van de hand van branche-deskundige Dr Frans Huizenga, dat de nieuwe, 24-koppige ledenraad kreeg uitgereikt bij hun aantreden in maart vorig jaar.* Onder het kopje 'Werkwijze van het bestuur' zijn door hem vier punten genoemd, en ik citeer:

"1. Beleid – De BNA kent een directeur waaraan de voorbereiding en de uitvoering van beleid is gedelegeerd. Bestuursleden zijn niet verantwoordelijk voor de voorbereiding en uitvoering van beleidsdossiers en zijn in die zin dus geen 'portefeuillehouders'. Het bestuur bestuurt als collectief (collegiaal bestuur) en verkavelt de beleidsdossiers onderling niet. Een analogie met het 'wethoudersmodel' is dan ook misplaatst. [..]"

"2. Vertegenwoordiging – De directeur is bevoegd om de BNA te vertegenwoordigen. Als verantwoordelijke voor de beleidsuitvoering organiseert hij ook de betrokkenheid van anderen in vertegenwoordiging, woordvoerderschap en communicatie. Dit doet hij in afstemming met het bestuur, in het bijzonder de voorzitter. Bestuursleden vertegenwoordigen de BNA als de belangenbehartiging is gebaat bij bestuurlijke zichtbaarheid – meestal in de persoon van de voorzitter. [..]"

"3. Relatie tot de werkorganisatie – De directeur ondersteunt het bestuur bij zijn werkzaamheden. Aangezien de directeur leiding geeft aan de werkorganisatie en verantwoordelijk is voor de beleidsvoorbereiding en -uitvoering, verlopen de bestuurlijke contacten met medewerkers en met adviserende en uitvoerende organen via de directeur."

"4. De as voorzitter-directeur – De verenigingsvoorzitter speelt als voorzitter van zowel bestuur als ledenraad een centrale rol in het besturen van de vereniging, terwijl de directeur leiding geeft aan de werkorganisatie en verantwoordelijk is voor alle voorbereidende en uitvoerende activiteiten. Onder die uitvoerende activiteiten valt ook de externe positionering van de vereniging, waarbinnen de voorzitter als 'boegbeeld' van de vereniging met de directeur een bijzondere rol vervult. Goede afstemming tussen deze twee functionarissen is daarom onontbeerlijk. Deze afstemming betreft in de kern twee zaken:

– Agendering. Voorzitter en directeur bespreken relevante interne en externe ontwikkelingen en de voortgang van het beleid ('cockpit-gesprekken'), om te bepalen welke onderwerpen oordeelsvorming en besluitvorming van bestuur en ledenraad vereisen.

– Vertegenwoordiging. Voorzitter en directeur stemmen de gang van zaken rond vertegenwoordiging, woordvoerderschap en communicatie af, elk vanuit de eigen rol en verantwoordelijkheid." Einde citaat. (alle cursivering – KvdH)

Resumerend, de BNA-directeur is aldus oppermachtig: hij bereidt het BNA-beleid voor en voert het uit (1), hij bepaalt mede wanneer en wie de BNA vertegenwoordigt (2), hij leidt het BNAbureau; bestuurleden mogen niet rechtstreeks in contact treden met de medewerkers (3) en de rol van de BNA-voorzitter is onderworpen aan prioritering via nader overleg met de directeur (4).

Van beroep naar branche, van architect naar ondernemer

De beroepsvereniging BNA kende meer dan een eeuw lang alleen architecten als persoonlijke leden, het waren er gemiddeld drieduizend. Bestuur en ledenraad bestonden eveneens alleen uit architecten. De branchevereniging BNA maakte het in 2013 mogelijk om vanuit de dan 1.100 bureauleden ook niet-architecten in bestuur en ledenraad op te nemen. Met als eerste in 2014 bestuurslid Roger Tan, econometrist en partner van Broekbakema, actueel actief binnen UNStudio. En nog vorig jaar werden opnieuw enkele bureaumanagers gekozen in de ledenraad.

Stapsgewijs kwam de nadruk van het BNA-beleid meer te liggen op de ontwikkeling van het ondernemerschap van de leden. En daarmee dus verder weg van het stimuleren van kennis, kwaliteit en kracht in ons architectenvak en de architectuur. De organisatie van de Dag van de Architectuur verdween naar elders en ook de uitreiking van de jaarlijkse BNA Kubus werd met horten en stoten beperkt tot eenmaal in de drie jaar (het jaar 2024 past pas weer in dat ritme). Dat 'heil voor het ondernemerschap' is maar al te goed (en hier welhaast letterlijk) te lezen in een recent opiniestuk van de hand van onze 'oude' BNA-directeur op Linkedin, en ik citeer:

"[..] In het drama van de vorige crisis – met halvering branche tussen 2008 tot 2013 – werd één ding duidelijk: gereputeerde, zeer creatieve bureaus vielen om door domweg pech (o.a. verkeerd marktsegment) of een onvoldoende gezond ondernemerschap. Los van 'eeuwige' discussies over rol en positie van de architect is een gezonde, moderne bedrijfsvoering cruciaal. En de sleutel voor goeie, duurzame architectuur (zo u wilt met hoofdletter A). We hebben er vanuit de BNA – met scenario's, verdienmodellen, cursussen, netwerken, voorbeelden en schema's – hard aan gewerkt om dit 'tweede been' te stimuleren. Dus niet de kennis/creativiteit, maar het ondernemerschap. [..]" Einde citaat.

Meer aandacht voor ondernemerschap en dus minder aandacht voor de inhoud van het vak. Die keuze is ook goed te zien aan de sterk verminderde budgetten voor BNA Onderzoek en BNA International en het vertrek van de toenmalige betrokken medewerkers. Na decennia werden zelfs de lidmaatschappen van ACE/CAE, de Europese architectenorganisatie en de UIA (Union Internationale des Architectes) geschrapt (kortgeleden wel weer lid in Europa). De BNA sloot zich echter wel aan bij de vaderlandse clubs van ondernemers. Zo worden we nu op het hoogste politieke niveau vertegenwoordigd door het MKB (Midden en Kleinbedrijf) en VNO/NCW.

Hoe staat de BNA er nu voor?

Inmiddels is Fred Schoorl na ruim tien jaar vertrokken als directeur en ook voorzitter Jolijn Valk heeft aangekondigd dat ze er in juli mee stopt. In het BNA-bestuur moeten nú al twee vacatures worden vervuld en eind dit jaar verloopt de termijn van nóg eens twee leden. De bestuurlijke continuïteit bestaat dus uit die drie (nu en straks nog) zittende bestuursleden en dat is wel weinig.

De nieuw gekozen ledenraad wil actiever betrokken zijn bij het reilen en zeilen van de vereniging en dat levert inmiddels stevige discussies op met het bestuur. Zo werd de recente bestuursvoordracht voor een nieuw bestuurslid (geen architect, maar weer de financiële directeur van een groot bureau) door de ledenraad niet gehonoreerd. Waarna het bestuur vervolgens een voordracht vanuit de ledenraad (de architect-partner van een bekend bureau) torpedeerde. Om nog maar te zwijgen over het bestuursbesluit om kortgeleden – zonder enig overleg met de ledenraad en dus op eigen houtje – een interim-directeur te benoemen tot einde van dit jaar.

Han de Groot, de benoemde interim, wordt beschouwd als 'belangrijk branche-deskundige', hetgeen volgens het bestuur naadloos aansluit bij de taken die hij meekrijgt: de tijdelijke leiding van het BNA-bureau en het opstellen van het profiel voor een nieuwe BNA-directeur. Aantoonbare affiniteit met architecten of architectuur behoorde kennelijk niet tot de uitvraag, want De Groot is actueel directeur van de Vereniging van Potgrond- en Substraatfabrikanten. Ik ontdekte dat hij ook adviseur is van directie en bestuur van Bouwend Nederland. Het leek mij ondenkbaar dat je tegelijkertijd werkt voor architecten én voor aannemers, dus ik heb dat op Twitter gelaakt. Gelukkig zie ik via Linkedin dat hij nu toch stopt als adviseur bij de bouwers.

Het is verder pijnlijk om te zien dat het aantal leden van de BNA langzaam maar zeker afneemt. Zie je via Wikipedia nog dat er 1.100 architectenbureaus lid zijn, op de eigen website wordt vermeld dat 'Bijna 1.000 architectenbureaus zijn verenigd in de BNA'. Om de meest actuele cijfers te kunnen achterhalen, heb ik kortgeleden de lijst van alle BNA-bureaus uitgebreid doorgenomen en ontdekte zo dat er wederom 100 architectenbureaus minder lid zijn. Er zijn nog maar 900 architectenbureaus die BNA-lid zijn (zonder de nevenvestigingen van grotere bureaus). Met in totaal 5.860 medewerkers, inclusief architect-partners en ze zijn als volgt onderverdeeld: 400 eenmans-bureaus, 100 tweemans-bureaus, 250 bureaus 3<10 man, 150 bureaus >10 man.

Wat zijn noodzakelijke acties voor de rest van dit jaar?

Het formuleren en uitdragen van meer en vooral meer heldere standpunten. Altijd vergezeld van slimme en wervende (ontwerp)oplossingen voor de nationale ruimtelijke, architectonische, bouwkundige en klimaatgerelateerde problemen! Dat betekent een forse impuls in de kwaliteit van de interne en externe communicatie. Nu zie ik maar tien persberichten in een heel jaar. Wil je als organisatie werkelijk effect sorteren dan zal dat aantal sterk moeten groeien en worden aangevuld met meer prikkelende publicaties of columns in de dagbladpers. En zet bekende architecten(bureaus) bijvoorbeeld eens zichtbaar in als ambassadeur voor belangrijke thema's.

Zorg in ieder geval voor een onberispelijk georganiseerde keuze van onze nieuwe voorzitter! Ik weet dat er zich meer dan twee kandidaten hebben aangemeld en zelfs dat aantal is geheim. Laat staan dat wij of onze leden weten wie het zijn. En dat blijft zo als we niet opponeren tegen de huidige regel dat een driekoppige commissie (lid huidige bestuur, interim-directeur, lid van de ledenraad) slechts een enkelvoudige voordracht mag doen aan de ledenraad. Volstrekt ouderwets. Wat mij betreft moet er dan ook werkelijk wat te kiezen zijn, dus die voorzittersverkiezing moet worden opengegooid, vergelijkbaar met de goed verlopende vrije stemmingen voor de ledenraad.

Daarom pleit ik hartstochtelijk voor een snelle ledenraadpleging, een officiële vragenronde aan alle aangesloten architectenbureaus (ik zou daar zelf graag aan mee willen doen, maar als één van 240 (!) BNA-seniorleden ben ik al jaren uitgesloten van deelname aan welk beleid dan ook). Zo kan afgetast worden wat de visie van de leden is op het gebrekkige beleid en omtrent een nieuwe verhouding tussen voorzitter, directeur, bestuur en ledenraad. Je kan dan juist wél denken aan een analogie met de politieke bestuurslagen in ons land. De voorzitter als boegbeeld (denk aan de burgemeester of de minister-president), het bestuur (vergelijk ze nu wel met wethouders of het nationale kabinet) en de ledenraad (analoog aan de gemeenteraad of de Tweede Kamer).

Dan dus wel een bestuur met duidelijke portefeuilles in relatie tot een ledenraad met daaraan gekoppelde competenties, zodat er over de belangrijke thema's telkens een meer verdiepend debat ontstaat. Met een directeur (en zijn of haar bureau) die het beleid voorbereidt en uitvoert dat per thema door bestuur en ledenraad in gezamenlijkheid wordt vastgesteld. En ik bepleit van harte dat dat beleid weer meer en vaker in het licht komt te staan van ons vak: de architectuur. Een dergelijk referendum is formeel geregeld in artikel 28 van de statuten. Als tenminste 5% van de bureauleden (dat zijn er 45) zo'n referendum steunt, dan moet het georganiseerd worden.

Tot slot

Op de BNA-website is ergens te lezen: "Jolijn Valk is de 17^e voorzitter sinds Karel de Bazel (1908) en met haar 42 jaar tevens de jongste. [..]" Toen ik dat getal 17 probeerde te verifiëren, bleek dat men een lijstje van voorzitters had gehanteerd uit de BNA-Wikipediapagina. In dat lijstje staan echter niet alle BNA-voorzitters tot nu. Daar ontbreken nog de voorzitters uit de periodes: 1911-1917, 1919-1940 en 1941-1970 (in totaal 56 jaar), dus ± veertien voorzitters. Misschien duikt een van de BNA-medewerkers nog eens het archief in om die serie BNA-voorzitters te completeren. Op dit moment is het echter veel belangrijker dat er een nieuwe, enthousiaste en competente voorzitter gekozen wordt. En ik hoop werkelijk dat de leden ook daarover worden bevraagd. Dan maakt het mij niet meer uit of het de 32^e of de 33^e voorzitter is.