Zo’n twintig jaar geleden was Kees van der Hoeven betrokken bij de overdracht van het archief van Har Oudejans aan wat nu het Nieuwe Instituut heet. Tussendoor zag hij hoe ook het archief van Evert Jelle Jelles daar terecht kwam. Voor het archief van oud-Rijksbouwmeester Tjeerd Dijkstra blijven de deuren van het Rijksarchief voor Architectuur en Stedenbouw afgelopen jaar ineens gesloten. De redenen die daarvoor worden opgegeven, roepen bij Van der Hoeven veel vragen op. Wat is nou de echte reden? Die blijkt het Nieuwe Instituut liever niet publiek te maken. Een nieuwe opinie.

Het is nu vier jaar geleden dat ik voor het laatst schreef over het Nieuwe Instituut. In juli 2020 was de slotzin van mijn kritische bijdrage: "Met dit drieluik sluit ik mijn inspanningen af." ¹ Ik had inmiddels schoon genoeg van alle vreemde wendingen in het kwakkelende beleid van het Nieuwe Instituut.

Aric Chen

In april 2021 verschijnt er een lichtpuntje aan de horizon. Directeur Guus Beumer gaat eindelijk met pensioen en er wordt een opvolger benoemd: Amerikaan Aric Chen, opgeleid als architect en toen werkzaam als curator/docent in de designwereld in Miami en Shanghai.
Hoewel we sinds zijn benoeming nog maar weinig van de man zelf hebben mogen horen, lijkt het toch beter te gaan met het Nieuwe Instituut. En eindelijk zien we in 2023 weer een substantiële expositie met stukken uit ons wereldberoemde Rijksarchief voor Architectuur en Stedenbouw.

Op het gebied van design komt het instituut zelfs met een enkel nieuwswaardig initiatief. Zo wordt er tijdens de Dutch Design Week 2023 in Eindhoven door het Nieuwe Instituut een bijzonder product gepresenteerd: de Piss-Soap, een zeepsoort gemaakt uit eerder ingezamelde, menselijke urine. Bij de pop-up-winkel die het Nieuwe Instituut daartoe heeft ingericht kan je als bezoeker je eigen urine inleveren en dan krijg je een stuk Piss-Soap gratis mee naar huis. In het Nieuwe Instituut heb je al het Nieuwe Café en de Nieuwe Tuin, daar komt straks misschien nog wel een Nieuwe Winkel bij.

Over dat unieke archiefgedeelte van het instituut heb ik me tot nu nooit echt zorgen gemaakt. Ik had wel eens vragen bij aanscherpingen van de speerpunten in het verzamelen, maar ik werd direct vrolijk van de berichten dat de collectie vanaf 2021 haar financiering ontvangt vanuit het rijksbudget voor erfgoed. Zodat ze niet elke vier jaar om geld hoeft te bedelen. Behalve mijn bezoeken aan de vroegere architectuurexposities aldaar, had ik maar beperkt te maken met dat Rijksarchief voor Architectuur en Stedenbouw en de daar werkende mensen.

Har Oudejans

Zo mocht ik in 2001, op verzoek van zijn nabestaanden, meewerken aan de overdracht van het archief van mijn leermeester Prof. H.Th. Oudejans (1928-1992) aan het toenmalige NAi. Archivaris Marjanne Kok kwam persoonlijk langs voor een inventarisatie wat waardevol was om naar Rotterdam te brengen. Hoewel Oudejans als architect geen enorm oeuvre tot stand bracht, waren ze blij met zijn archief, mede vanwege zijn contacten met Armando en Constant en de dia's die hij maakte van het vroege werk van Aldo van Eyck.

De officiële overdracht werd in die tijd nog echt gevierd. We werden, mede door de directeur, als eregasten ontvangen. Ik schreef daarover in een postume brief aan Oudejans:
"Deze zomer hebben we Aaron Betsky persoonlijk mogen ontmoeten, toen we daar met jouw Ina, zoons Douwe en Tobias en architect-zwager Pieter op uitnodiging te gast waren om je archief officieel te bezorgen bij het NAi. Tijdens de lunch bleek dat Aaron als kind ooit eens met jou op bezoek was op een van je bouwplaatsen. Je maakte daar een onuitwisbare indruk op hem door in de torenhoge bouwkraan te klimmen om een overzichtsfoto te maken. [...]" ²

Evert Jelle Jelles

De tweede keer dat het NAi in mijn werkzame leven expliciet werd genoemd, was toen ik als voorzitter van de Bond van Nederlandse Architecten (BNA) werd gebeld door architect Evert Jelle Jelles (1932-2003). Hij kaartte zijn actuele archiveringsprobleem bij me aan: "Van der Hoeven, waar moet ik met al die archiefdozen naartoe?" Op mijn suggestie ze aan te bieden aan het NAi in Rotterdam meldde hij direct: "Naar het NAi gaan ze niet, want daar shoppen ze selectief. De leuke ontwerptekeningen halen ze eruit en de rest gooien ze weg. En hoe moeten die jonge architecten, die mijn gebouwen later gaan verbouwen, dan aan de adequate informatie komen?"

Hij bleek al maandenlang bezig met het opschonen van zijn archief. Per project zocht hij precies uit wie waar welke tekeningen al bewaarde (bouwtoezicht, constructeurs, installatie-adviseurs), maar dan hield hij telkens nog een kleine serie dozen over. Vooral uit die uitwerkings- en bouwfase en dus inderdaad de tekeningen die voor latere verbouwingen onmisbaar zijn. Of de BNA daar geen (tussen-)oplossing voor had? Toen lukte dat niet, maar je zou denken dat we daar nu snelle en digitale oplossingen voor moeten kunnen bieden. Overigens, na zijn overlijden hebben zijn erven dat archief toch ook aangeboden aan het NAi. Want waar anders naartoe?

Tjeerd Dijkstra

Vandaag bespreek ik met u een derde casus die mij kortgeleden werd voorgelegd. Het betreft het archief van architect, oud-hoogleraar en oud-Rijksbouwmeester Tjeerd Dijkstra (nu 93 jaar). Vanwege de verhuizing van zijn ruime stolpwoning in Edam naar een appartement in Haarlem wordt hij vorig jaar vooral door ruimtegebrek gedwongen om zijn archief al bij leven aan het Rijksarchief in het Nieuwe Instituut te schenken. Hij ziet uit naar een soepele overdracht, want hij besprak die immers al jaren geleden met de toen belangrijke curatoren voor het archiefbeheer ten tijde van het NAi. Echter, het antwoord via mailcontact 'schenkingen' is uiterst afhoudend. Hij wordt beleefd verzocht om meer informatie omtrent de inhoud en omvang van zijn archief.

Dat archief is omvangrijk (bijna vijfhonderd archiefdozen, enkele m² maquettes en tien ordners met beeldmateriaal) want Dijkstra heeft vooral in de tweede helft van de vorige eeuw een belangrijk stempel kunnen drukken op het Nederlandse architectuurlandschap. Te beginnen met publieke projecten, zoals het gerenoveerde Tropenmuseum met nieuwe woontoren in Amsterdam-Oost. En al vroeg in het onderwijs met zijn door generaties architecten geroemde 'projectencolleges'.

Voor zijn bureau Verster Dijkstra Loerakker (VDL) bedenkt hij een vernieuwende opzet in de architectengroep. Een b.v., hangend onder een stichting, bestuurd door alle medewerkers. De naamgevende architecten komen in loondienst en winst wordt teruggeïnvesteerd in het bureau.

Als Rijksbouwmeester (1979-1986) ontwikkelt hij nieuw beleid t.a.v. monumenten en kunst bij rijksgebouwen en biedt hij juist jonge architecten grote kansen bij rijksopdrachten; denk aan alle grensposten ontworpen door Benthem Crouwel. En hij is nauw betrokken bij belangrijke competities zoals voor de uitbreiding van de Tweede Kamer in Den Haag. Als BNA-voorzitter mocht ik het eerste exemplaar van zijn boekje over Architectonische kwaliteit ³ in ontvangst nemen, met die algemene toetsingscriteria die later ook in zovele welstandsnota's zijn verwerkt.

Na zijn periode als Rijksbouwmeester keert Dijkstra terug naar de private praktijk, nu als zelfstandig architect. Ten slotte wordt hij een veelgevraagd adviseur en supervisor, zoals voor de zuidelijke IJ-Oevers in Amsterdam. Kortom, een rijk en langjarig architectonisch leven, dat in 2018 wordt bekroond met de door architect-historicus David Keuning geschreven monografie in de serie BONAS. ⁴

Nader overleg met het Nieuwe Instituut

Die eerste, maar ook latere, afhoudende reacties in zijn contacten met het Nieuwe Instituut, komen vooral neer op een gebrek aan tijd en menskracht om zijn archief fysiek en inhoudelijk bij hem thuis te komen beoordelen. Ze zijn in het Nieuwe Instituut momenteel kennelijk druk met een beperkt aantal archieven, zoals dat van Jo Coenen, van Quadrat, van een aantal vrouwelijke architecten, van organisch bouwende architecten en aanvullingen van eerdere archieven. Dijkstra probeert telkens opnieuw met voorstellen een oplossing te bereiken. En hij biedt aan zélf al te selecteren, zodat zijn archief kleiner wordt; echter, selectie moet écht gebeuren door een ervaren archivaris.

Ik besluit hem te steunen in zijn zoektocht naar oplossingen in dat overleg met het Nieuwe Instituut, maar ook ik kom er inhoudelijk niet door. Dijkstra moet gewoon 'op zijn beurt wachten', eerst moet het werk aan die eerdergenoemde archieven afgerond zijn, dan pas wordt zijn archief beoordeeld. En in de tijd gezien niet meer in 2024, maar ook niet in de jaren direct daarna. En dan nog met de kans dat zijn archief niet interessant genoeg blijkt te zijn. Kortom: wij in zak en as.

Dijkstra besluit om het contact af te sluiten en op zoek te gaan naar andere mogelijkheden. Ik meen dat het ongepast is om zo met een belangrijke, alom gerespecteerde architect om te gaan; ik probeer me verder te verdiepen in het actuele acquisitiebeleid van het Nieuwe Instituut.

Keuzes maken

Allereerst krijg ik na mijn vragen daartoe nog wel het verzamelplan Keuzes maken uit 2012 opgestuurd. Het werd al opgesteld onder supervisie van toenmalig directeur Ole Bouman en beschrijft aan de hand van een zeer uitgebreid overzicht van de periode 1960-2010 de gedachte nieuwe prioriteiten in het toekomstige verzamelbeleid voor de Rijkscollectie Architectuur en Stedenbouw. ⁵ Dat beleid verandert van 'grootmeesters naar kernthema's' en van 'passief naar actief verzamelen'. Het rapport sluit af met een viertal belangrijke prioriteiten. Ik noem hierna die vier thema's met hun trefwoorden, en ik koppel ze direct aan de onderwerpen uit het archief van Tjeerd Dijkstra.

Die thema's en zijn archief sluiten wonderbaarlijk op elkaar aan: Prioriteit 1: Ruimtelijke orde, 'Archieven die inzicht kunnen geven in de betekenis en consequenties van ruimtelijke planning'. Het archief van Rijksbouwmeester Dijkstra lijkt me onmisbaar bij dit thema. Prioriteit 2: Stad en Stedelijkheid, 'Archieven die uitspraken doen over de noties van stedelijke centraliteit'. Ook hier verwijs ik direct naar het archief Dijkstra. Naast zijn Rijksbouwmeesterschap denk ik aan zijn supervisorschap IJ-Oevers en de stedelijk-ruimtelijke plannen van zijn architectenbureau.

Prioriteit 3: Welvaart en welzijn, 'Archieven die via innovatieve gebouwtypen de nieuwe relatie (individu-collectief) binnen de welvaartsstaat articuleren'. Hier hoef ik maar te verwijzen naar alle gebundelde projectencolleges over vernieuwende gebouwen die Dijkstra verzorgde aan de TU Delft, of naar de eigenzinnige wijze waarop hij het bestuur van zijn architectenbureau (en ook van opinieweekblad De Groene waarvoor hij decennia verantwoordelijk was) democratiseerde.

En tot besluit Prioriteit 4: Architectonische cultuur, 'Archieven die de veranderende rol (en het veranderende beeld en zelfbeeld) van de architect illustreren'. In zijn archief is goed te zien hoe Tjeerd Dijkstra als Rijksbouwmeester grote invloed heeft gehad op de architectonische cultuur van zijn tijd. Ik noem hier ten slotte zijn belangrijke notities over architectonische kwaliteit.

Actueel verzamelbeleid en organisatie

Na lezing van die nota 'Keuzes maken' stel ik nog een drietal vragen aan mijn contactpersoon bij de archiefafdeling. Ik vraag naar de hoeveelheid binnengekomen archieven per jaar (15 volgens het jaarverslag 2022, veelal aanvullingen van bestaande archieven). En ik vraag om een organisatieschema, waarin ik kan zien hoeveel (en welke soort) medewerkers van het Nieuwe Instituut zich direct bezighouden met de collectie in het Rijksarchief. Tot slot vraag ik of mijn contactpersoon vindt dat het huidige aantal medewerkers "toereikend is voor uitvoering van de erfgoedtaken, of dat u zou pleiten voor een uitbreiding van dat aantal mensen?" Ik zou me uitbreiding goed kunnen voorstellen, juist vanwege al die eerdere opmerkingen over gebrek aan tijd en capaciteit.

Het antwoord is kort maar duidelijk: "Beste Kees van der Hoeven, de acquisitie-aantallen worden in de voorgaande jaarverslagen genoemd. Voor alle overige organisatievragen verwijs ik naar de Press Office van het Nieuwe Instituut." Ik geleid mijn vragen dus door naar de woordvoerder.

Die antwoordt evenzo afhoudend en verwijst me opnieuw door naar website en jaarverslagen. Uit die jaarverslagen is echter geen heldere organisatie-opbouw te destilleren, mede omdat de afdeling Collectie groter is dan alleen de archieffunctie. Ook een helder financieel overzicht ten behoeve van de archieffunctie ontbreekt. Wel valt op dat er jaarlijks enkele tonnen (2,5-3,5 ton euro/jaar) uit het collectiebudget overblijven en worden toegevoegd aan het algemene budget.

OCW – Inspectie en/of Beleidsdirectie

Inmiddels heb ik ontdekt dat er een aparte Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed bestaat bij het ministerie van OCW en dat ook de erfgoedtaken van het Nieuwe Instituut onder die inspectie vallen. Erfgoedorganisaties moeten daar ter toetsing jaarlijks een werkplan plus begroting indienen.

In haar snelle maar curieuze antwoord zegt een senior-inspecteur van die club onder meer: "Over het algemeen ontvangt de inspectie geen jaarlijkse werkplannen van de collectie beherende instellingen, maar alleen op ons verzoek." En ze stelt voor mijn vragen door te sturen aan de beleidsdirectie Media en Creatieve Industrie bij het ministerie van OCW. Die zijn immers accounthouder van het Nieuwe Instituut en zullen dan ook mijn vragen beantwoorden...

Het antwoord van de verantwoordelijke beleidsambtenaar begint als volgt: "Dank voor uw vraag en belangstelling voor het Nieuwe Instituut. Het is correct dat wij jaarlijks (sic!) van de instellingen die onder de BIS en de Erfgoedwet vallen een jaarverantwoording ontvangen. Deze informatie is eigendom van de instelling zelf en u kunt daarom bij het Nieuwe Instituut terecht om de stukken op te vragen." En ja hoor, Kafka is aldus via het kastje weer terug bij de muur...

De beleidsambtenaar sluit af met: "Mocht u verder nog vragen hebben, dan kunt u direct contact opnemen met Josien Paulides, zakelijk directeur en bestuurder van het Nieuwe Instituut."

Collectieplan 2021-2024

Zo gezegd, zo gedaan. Ik stel mijn vragen opnieuw, nu direct aan mevrouw Paulides en voor de zekerheid met een kopietje aan de erfgoedinspecteur én de beleidsambtenaar van OCW.
Binnen een dag heb ik antwoord: "Dank voor uw email, bijgevoegd het collectieplan 2021-2024, hier lijkt u op te doelen met uw vraag." Verder belooft ze terug te komen op de mislukte aanbieding van het archief van Dijkstra: "Ik vraag na hoe die acquisitie precies verlopen is en welke informatie er is over het al dan niet opnemen van archieven. Waarbij ik wil toevoegen dat we met acquisities heel zorgvuldig te werk gaan, omdat het een Rijkscollectie betreft."

Ik open de bijlage met het Collectieplan 2021-2024.⁶ Het (ongedateerde) stuk van ongeveer 55 pagina's bevat de belangrijke informatie waar ik al die maanden naar gevraagd heb. Helaas wel zonder de personele en financiele consequenties van het beschreven en voorgestelde beleid.

Ik krijg vervolgens een ferme klap in het gezicht als ik het document doorzoek op een aantal trefwoorden. Ik begin met het woord acquisities dat vijf keer in het stuk voorkomt. Zoals op pagina 6 (onderdeel van de samenvatting) en ik citeer: 'Door ruimtegebrek is er een opnamestop voor acquisities ingesteld.' Maar ook op pagina 34: 'De depots zijn op dit moment erg vol en om de beste zorg voor de collectie te blijven behouden, is er een opnamestop voor acquisities.'

Stop op verzamelen

Mijn klomp breekt. Maandenlang heb ik naar aanleiding van alle afhoudende reacties op de aanbieding van het archief van Tjeerd Dijkstra gevraagd naar de achterliggende motivatie en men heeft ons plat gezegd telkens om de tuin geleid met gelegenheidsargumenten die geen hout blijken te snijden. Men heeft simpelweg besloten vier jaar lang (2021-2024) niet te acquireren!

Ik weet vooralsnog niet wat te doen met deze schokkende conclusie. De belangrijkste taak van de Rijkscollectie voor Architectuur en Stedenbouw – archieven opnemen – vindt dus niet plaats.

Het plan is verder te vaag qua beleid en te technisch qua archivering om hier te bespreken. Een voorbeeld van die vaagpraat is een citaat van directeur-bestuurder Aric Chen die drie transities voorstelt voor een 'nieuw' Nieuwe Instituut: "1. Van introspectie naar een naar buiten gerichte houding [..], 2. Van onderzoek en speculatie tot proeftuin [..], 3. Van unificerende logica's, naar multivocaliteit, naar intervocaliteit." Zijn tekst vervloeit stapsgewijs in een mist van woorden.

De Nieuwe Winkel

Misschien voelt Chen zich ook wel beter thuis in de meer vluchtige wereld van het design in plaats van in die tragere architectuurwereld.⁷ Zoals goed is te zien aan zijn initiatief voor de Nieuwe Winkel. Eerst in Eindhoven, nu in april in de beroemde Europese designstad Milaan.
In de toelichting: "De Nieuwe Winkel 2.0 bestaat in feite uit twee nieuwe waardeketens. In de eerste kunnen bezoekers een gratis knipbeurt krijgen van kapper Albert Fucci. Het afgeknipte haar wordt verzameld door de Nederlandse start-up Human Material Loop, die een baanbrekende techniek heeft ontwikkeld voor het verwerken van haar tot hoogwaardige textielvezels."

"Ook bezoekers die zich niet willen laten knippen, kunnen samen met de Zuid-Koreaanse mixed-mediakunstenaar Woo Jin Joo meewerken aan de creatie van een borduurwerk van menselijk haar, om actief het potentieel van dit materiaal te onderzoeken en het stigma over gebruik van menselijke afvalproducten te overwinnen." Dit soort ideeën, evenals die Piss-Soap van menselijke urine uit de Nieuwe Winkel 1.0 in Eindhoven, worden door het Nieuwe Instituut gebracht als baanbrekend en vooruitstrevend, terwijl ik direct moet denken aan een importante periode uit de vorige eeuw. Wanneer hoorde u voor het eerst over het verzamelen van menselijk haar? En is het geen gotspe: Urine of haar van Dijkstra wel welkom bij het Nieuwe Instituut, maar zijn archief niet?

Nationaal of Regionaal

Gelukkig is het Dijkstra inmiddels gelukt om ongeveer de helft van zijn archief elders onder te brengen, onder meer bij het Gemeentearchief Amsterdam en het Waterlands Archief. Zijn gebundelde projectencolleges zijn integraal opgenomen door de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Op de tien ordners met beelden na is de rest nu helaas vernietigd, ik herhaal: vernietigd.

Een klein geluk bij dit ongeluk is nog wel de gezamenlijke database van onder meer de regionale en gemeentelijke archieven. Op de website www.archieven.nl is hun informatie goed ontsloten. Een zoekactie in die data toont dat al veel meer architecten kozen voor regionale archivering.

Hoe nu is Dijkstra's archiefdrama in de toekomst te voorkomen? Ik meen dat het beleid van het Nieuwe Instituut rondom de Rijkscollectie van Architectuur en Stedenbouw rigoureus moet veranderen. Er moet meer depotruimte komen, wellicht al snel te realiseren door alle kantoren weer uit het archiefgebouw terug te plaatsen naar het hoofdgebouw, waar nu nog verdiepingen leeg staan. De menskracht moet worden uitgebreid, wellicht ook al snel te realiseren door het jaarlijkse overschot op de begroting van de afdeling Collectie (2,5-3,5 ton euro) te reserveren voor vier tot zes nieuwe formatieplaatsen. Maar misschien zijn deze suggesties nog niet krachtig genoeg?

Het Nieuwe Archief

Je kunt ook denken aan het volledig loskoppelen van de Rijkscollectie en het Nieuwe Instituut. Zodanig dat het complete erfgoedbudget straks ook werkelijk besteed gaat worden aan de collectie. Die wordt daartoe eerst statutair apart gezet in het Nieuwe Archief met een eigen directie en Raad van Toezicht. Het Nieuwe Instituut wordt dan nog wel voor exposities, debat en educatie rondom architectuur, design en e-cultuur gefinancierd vanuit de BIS-gelden.⁸

En als er geen mogelijkheden blijken te bestaan om de Rijkscollectie op een betere manier te beheren, en alles dus bij het oude moet blijven, zie ik nog een laatste, maar digitale oplossing.

Dan stel ik voor dat de samenwerkende organisaties in die database van www.archieven.nl zich mede ontfermen over de ontsluiting (via trefwoorden als architect en architectuur) van de grote collectie architectenarchieven van het Nieuwe Instituut. Die naam het Nieuwe Archief wordt dan een mooie verwijzing naar de allergrootste database over alle Nederlandse architecten door de jaren heen.

1 Hoeven, Kees van der (2020). Luchtballon van het Nieuwe Instituut loopt gesubsidieerd leeg. www.architectenweb.nl.
2 Hoeven, Kees van der (2002). Column: Van Ina naar het NAi. In: BladNA, februari 2002, Uitgave BNA, Amsterdam.
3 Dijkstra, Tjeerd (1985) - (2001). Architectonische kwaliteit. Een notitie over architectuurbeleid. Uitgeverij 010, Rotterdam.
4 Keuning, David (2018). Tjeerd Dijkstra (1931) Architect, rijksbouwmeester, hoogleraar. Uitgeverij Verloren, Hilversum.
5 Broekhuizen, Dolf & Mulder, Suzanne (red.) (2012). Keuzes maken. Uitgave Nederlands Architectuurinstituut, Rotterdam.
6 Mousavi, Behrang (2020?). Collectieplan 2021-2024. Uitgave Nieuwe Instituut, Rotterdam.
7 Zie ook Bernard Hulsmans recensie van de nieuwe HNI-expositie 'Dutch, more or less' in de NRC van 18 juni 2024.
8 Op 3 juli 2024 verschijnt het nieuwe oordeel over HNI van de Raad voor Cultuur voor de BIS-periode 2025-2028.