Moderne techniek binnen historische muren
13 juni 2016
De evangelische stadskerk is een vers gerenoveerd juweel in het hart van de historische oude binnenstad van Schorndorf. De in 1511 gewijde kerk is de afgelopen jaren stap voor stap gerenoveerd en gerestaureerd. Eerst is de buitenkant met de klokkentoren onder handen genomen, daarna is ook de binnenkant van zijn kern ontdaan en met veel liefde voor detail weer opgebouwd. Nu schittert de kerk van top tot teen in nieuwe oude glans. Het gebruik van moderne gebouwentechniek verhoogt bovendien het comfort van het historische bouwwerk: Via een iPad kan de kosteres de klokken luiden, bijna 30 voorgeprogrammeerde lichtscènes oproepen en de verwarming regelen en programmeren. Een praktische automatische functie opent de tuimelramen om de temperatuur en luchtvochtigheid te reguleren.
In 1477 begon de kerkbouwmeester Aberlin Jörg uit Stuttgart in het Zwabische Schorndorf met de bouw van de kerk, later zetten Peter von Koblenz en Jakob von Urach de bouwwerkzaamheden voort. In 1511 werd het imposante bouwwerk als marienkerk gewijd. Sinds de Reformatie in 1534 is de stadskerk evangelisch, de laatste restauratie vond plaats rond 1960. In 1995 begon men met de renovatie van de buitenkant van de kerk, inclusief de toren met klokkenstoel. Er werden drie nieuwe klokken toegevoegd en gekleurde glas-in-loodramen, die in het kader van de renovatiewerkzaamheden zijn geschonken.
In 2012 werd begonnen met de complete renovatie en restauratie van de binnenkant. De verantwoordelijkheid daarvoor droeg Treide Architekten BDA uit Schorndorf. Het zwaartepunt lag op het behoud van de historische inventaris, een betere verlichting van het kerkschip en een technische modernisering – onder andere elektra, verwarming en de akoestische installatie.
De renovatie duurde ongeveer 2 ½ jaar, maar nu presenteert de kerk zich in een stralend licht met een glasheldere akoestiek en een niet meer zo wispelturige verwarming. “Het verschil is enorm”, vertelt kosteres Betina Weinert, die meemaakte hoe de kerk werd leeggehaald, graafmachines in het schip van de kerk reden, de vloer openbraken, nieuwe schachten groeven en hoe vervolgens stuk voor stuk de binnenkant werd vernieuwd, de oude pronkstukken weer in de kerk werden gebracht en werden gerestaureerd. De verschillende arbeiders werkten daarbij hand in hand, van de verwarmingsmonteur en de elektricien tot en met de orgelbouwer en de restaurators.
Aan de slag met graafmachines en penseeltjes
Vermolmde balken van de oksalen werden vervangen, de beschadigde terrazzovloer werd hersteld, net als beschadigingen en verontreinigingen aan de muren, gewelven en de kansel, scheuren werden bepleisterd en de kerkbanken opgeknapt. Met de restauratie van het op instorten staande hoofdorgel werd ook meteen nieuwe bedrading gelegd. Alle orgelpijpen werden verwijderd en later weer aangebracht. De kerk kreeg een nieuwe elektrotechnische installatie en een nieuw verwarmingssysteem. Ook is er veel tijd in de verlichting en de akoestiek geïnvesteerd en hebben de restaurators talloze uren met kleine penseeltjes in de kerk doorgebracht om de kansel en de versieringen van de balustrades, muren en gewelven weer in de oorspronkelijke toestand te brengen.
Een betrouwbaar verwarmingssysteem
Een nieuwe besturingstechniek voor de geiser zorgt voor een nauwkeurige regeling van de ruimtetemperatuur en de luchtvochtigheid, die steeds aan de gevoelige orgeltechniek is aangepast. Binnen in de kerk zijn meerdere warmteaccumulatoren geïnstalleerd. Daarnaast zorgen vloerconvectors in de ruimtes tussen buitendeur en tochtdeur en in de kapel alsook bankverwarming in de twee voorste rijen voor een goede basistemperatuur in de kerk.
Elektrotechnische installatie op basis van een KNX-systeem
Actuele veiligheidseisen en schade aan de oude elektrotechnische installatie pleitten voor een geheel nieuwe bedrading. Om de kerk op de lange termijn geschikt voor de toekomst te maken, koos het planningsbureau voor elektrotechnische installaties Vetter voor een KNX-systeem. “Zo kunnen functies worden geautomatiseerd, gekoppeld en vereenvoudigd. Dat betekent meer comfort, een efficiënter bedrijf en een verhoogde veiligheid”, legt systeemintegrator Ralf Schlotz uit. Hij en zijn team waren verantwoordelijk voor de planning van de gebouwautomatisering en de installatie en programmering van de volledige elektrotechniek.
“Van begin af aan vonden wij het belangrijk een systeem aan te bieden en te ontwikkelen dat ondanks omvangrijke oplossingen intuïtief te bedienen is”, vertelt hij verder. “Niet alleen de kosteres moet met de techniek kunnen omgaan, maar ook de vrijwillige hulpkosters, die meestal al met pensioen zijn, mogen niet bevreesd zijn.” Met de bediening via de iPad en de heldere visualisatie van Gira is het gebruik zo eenvoudig mogelijk gemaakt, ondanks de vele functies. Een KNX-systeem koppelt tegenwoordig alle relevante elektrische componenten, die zo eenvoudig en afhankelijk van elkaar kunnen worden gestuurd – zowel handmatig als automatisch. De besturingscentrale daarachter is een Gira FacilityServer. Hier komt alle informatie van de sensoren samen. Die informatie wordt geanalyseerd en vervolgens worden er commando's aan de actuatoren gestuurd.
Alsof ze het al jaren doet, bedient kosteres Betina Weinert tegenwoordig via de iPad de verlichting, laat ze de klokken luiden, programmeert ze de verwarming voor speciale evenementen of reguleert ze de schaduw van het orgel. Daarbij was het van belang dat Ralf Schlotz met zijn team met name in het begin vaak aanwezig was om uit te leggen hoe alles te bedienen is. “In het begin had ik het gevoel dat ik overspoeld werd door een elektrische tsnunami, maar inmiddels ben ik gewend geraakt aan het comfort”, vertelt Betina Weinert enthousiast. Complexe lichtscènes voor de kerkdienst of een orgelnacht zijn met één tik geactiveerd, precies op tijd voor het Onzevader kan ze vanaf haar plaats de klokken luiden en voor het verlaten van de kerk alle lichtbronnen en stroomvreters tegelijk uitschakelen.
Goede verlichting van schip, koor en oksaal
De oude lampen zijn vervangen door hanglampen in twee rijen en aan het kaderpatroon aangepast in het plafond gemonteerd. De plafondlampen onder het oksaal en de lampen in de ruimtes tussen buitendeur en tochtdeur zijn behouden gebleven en bewerkt. “In overleg met de lichtplanners van Kreuz&Kreuz heb ik in totaal 29 verschillende lichtscènes voor de kerk geprogrammeerd”, vertelt Ralf Schlotz. Voor de normale kerkdienst op zondag en op feestdagen met stralende verlichting, en juist gedimd licht voor kerstavond of een herdenkingsgodsdienst. Elke lamp of groep lampen kan echter ook afzonderlijk worden geregeld en bijna alle elementen zijn dimbaar. De verlichting wordt bediend via de Gira Interface op de iPad. Bepaalde functies worden geactiveerd via Gira-tastsensoren in het schakelaardesign Gira F100, bijvoorbeeld de functie ‘uit’, waarmee het licht in de volledige kerk kan worden gedoofd.
Klokken luiden via de iPad
In de toren, 63 meter hoog boven het schip van de kerk, bevinden zich de 7 klokken van de stadskerk. De grootste klok, Gloriosa, heeft een diameter van bijna 2 meter en een gewicht van ruim 5 ton. De klokken moeten allang niet meer met een touw worden geluid, maar nu heeft systeemintegrator Ralf Schlotz de besturing van de klokken zelfs in het KNX-systeem geïntegreerd. Om de tijd aan te geven, slaat automatisch een hamer elk kwartier tegen de buitenkant van de uurwerkklok. Het luiden om de godsdienst aan te kondigen, bij dopen, huwelijken en bij het Onzevader doet de klepel aan de binnenkant. Belangrijk: er mag niet tegelijkertijd aan de binnen- en buitenkant worden geslagen om de klok niet te beschadigen. Daarom kan de kosteres, als bijvoorbeeld het Onzevader samenvalt met een slag van het uurwerk, deze laatste uitzetten en in plaats daarvan het luiden starten. Elke vrijdag programmeert ze bovendien het inluiden van de godsdienst, exact volgens een bepaalde orde die voorschrijft bij welke gelegenheid welke klokken in welke volgorde weerklinken.
Temperatuurregeling en ventilatie
Ook de verwarming wordt geprogrammeerd, bijvoorbeeld voor bijzondere evenementen of concerten. De ventilatoren worden dan geheel automatisch gereguleerd. Indien nodig kan hij echter ook handmatig worden in- en uitgeschakeld. 's Zondags wordt de verwarming automatisch van 8 – 12 uur ingeschakeld, net als de vloerverwarming in de kinderkapel. Daarnaast garandeert het KNX-systeem dat er steeds een basistemperatuur van 16,7 °C wordt aangehouden en dat een bepaalde luchtvochtigheid niet wordt overschreden. Sensoren meten beide waarden, geven deze door aan de Gira FacilityServer, die dan wederom bij het overschrijden van de grenswaarden een commando aan de verwarming geeft en de elektrische ramen opent of sluit. Met name het orgel heeft dit constante ruimteklimaat nodig.
Via de tablet of smartphone van de kosteres en de Gira HomeServer app kunnen bovendien stopcontacten worden in- en uitgeschakeld, bijvoorbeeld buiten voor speciale acties. De vrijgaven voor gemotoriseerde takels, waarmee een reeks schijnwerpers kan worden bewogen of waaraan de adventskrans kan worden opgehangen, zijn met een wachtwoord beveiligd. Ook de beamer en het projectiescherm kunnen alleen na invoer van een wachtwoord worden gebruikt. Zo wordt gegarandeerd, dat alleen bevoegden deze functies gebruiken.