Merwede belooft een bijzonder groene wijk te worden. Dit vanuit de overtuiging dat natuur een voorwaarde is voor een gezonde stedelijke leefomgeving. ‘Groen, tenzij’ is dan ook een van de vijf principes die aan de basis van deze wijk in Utrecht liggen. Het betekent dat er overal groen is, behalve daar waar het echt niet mogelijk is. Wanneer de wijk voltooid is, zal dan ook meer dan de helft van de openbare ruimte van de wijk groen zijn.

LOLA Landscape Architects is verantwoordelijk voor het ontwerp van de groene, openbare ruimte. Daarbij heeft het bureau voortgeborduurd op het concept van de openbare ruimte als 'Merwede biotoop' dat eerder werd ontwikkeld door OKRA. Dat bureau was 2017 tot 2021 betrokken bij de planvorming en ontwierp een ecosysteem dat is afgestemd op de verschillende zones in het gebied, en waarin flora en fauna op natuurlijke wijze kunnen gedijen.

De 'Merwedebiotoop' is feitelijk een aaneenschakeling van verschillende ecotopen die gekoppeld zijn aan de doelsoorten: de egel, de bittervoorn, de citroenvlinder, de klokjesbij, de (dwerg)vleermuis en kleine zangvogels, zoals de huismus. Deze soorten staan inmiddels te boek als de Merwede Big 6. Het gaat daarbij voortdurend om het creëren van de juiste omstandigheden zoals zonlicht, vegetatie, wind en bodemkwaliteit.

Het streven staat centraal om in Merwede ruime, groene zones te creëren die biodiversiteit, duurzaam wonen en ontspanning in een aantrekkelijke omgeving bevorderen. Daartoe zal er bovengemiddeld veel groen in de openbare ruimte aanwezig zijn. Dit heeft ook andere voordelen, zoals het goed in de bodem doordringen van regenwater. Er zal in totaal één hectare aan waterberging in de openbare ruimte beschikbaar komen, waardoor Merwede kan worden losgekoppeld van het reguliere HWA-systeem (hemelwaterafvoer). De beplanting is zo gekozen dat de seizoenen optimaal kunnen worden beleefd en er zullen veel eetbare planten en bomen worden aangeplant.

Het landschapsontwerp van Merwede moet ook de meerwaarde bewijzen van het autovrij maken van de wijk. In de wijk is de voetganger de hoofdgebruiker is, de fietser te gast en blijven automobilisten langs de randen van de wijk. De parkeergarages in de wijk worden ontsloten vanaf de Europalaan. De parkeernorm is daarbij teruggebracht tot 0,28. Dat zorg ervoor dat veel ruimte vrijgespeeld is voor natuur, mensen en waterberging. Zo kan Merwede, ondanks de hoge dichtheid van het gebied, toch een uitnodigende, groene en levendige openbare ruimte bieden.

Naast een goede habitat voor planten en dieren, is de openbare ruimte ingericht om de gemeenschap die hier gaat ontstaan de ruimte te geven. De Social Big 6 die daarvoor centraal staan zijn, onder andere, schoolkinderen, vitale 55+ers, werkende stellen, studenten en huisgenoten, jonge families en mensen met een beperking.

In de wijk komen daarvoor speelse buurtpleinen, twee wijkpleinen en meerdere binnentuinen. Andere belangrijke en beeldbepalende elementen zijn het lineaire oeverpark Merwede, de Europalaan en de meanderende dwaalsporen door het gebied voor voetgangers en fietsers. Veel van deze groene ruimte zal dankzij de grote hoeveelheid aan bomen zorgen voor veel koele verblijfsplekken en voor koele fiets- en wandelroutes. Zo wordt actief ontworpen aan voorkomen we hittestress.

Verder zal veel mobiliteit en afvalinzameling inpandig worden opgelost, evenals 95 procent van de fietsparkeerplaatsen. Met LEV’s (light electric vehicles) zal Merwede over een fijnmazig routenetwerk voor langzaam verkeer gaan beschikken. In combinatie met een aantal nieuwe bruggen over het naastgelegen kanaal zal dit, naast OV op korte afstand, gaan zorgen voor een goede bereikbaarheid van en in de wijk.

Bij het ontwerpen van deze openbare ruimte van Merwede werkt LOLA Landscape Architects nauw samen met, onder andere, de gemeente Utrecht, BURA en Bureau Stadsnatuur.

Bruggen

Merwede wordt met twee nieuwe fiets- en voetgangersbruggen naar ontwerp van Korth Tielens Architecten verbonden met de naastgelegen Rivierenwijk. Omdat het kanaal wordt gebruikt door roeiers en pleziervaart, en er ook woonboten verplaatst moeten kunnen worden, zijn de bruggen ontworpen als basculebruggen zonder tussensteunpunten.

Daardoor kunnen de bruggen open voor scheepvaart, maar behouden ze in gesloten stand een slank profiel. Die rankheid garandeert tevens voldoende doorvaarthoogte voor roeiers en andere kleine vaartuigen. Ook de ecologische route langs de kades wordt daarmee zoveel mogelijk ontzien. Voor voetgangers en fietsers zal de hellingshoek comfortabel en geleidelijk zijn. In de landhoofden zijn ter ondersteuning van de biodiversiteit voorzieningen voor vleermuizen geïntegreerd.

Binnentuin stadsblok 1

De Brinkentuin in stadsblok 1a is ontworpen door Burobol. De binnentuin heeft een royale afmeting, een padenstructuur met verwijdende en vernauwende paden en twee verschillende dekniveaus. Onder de binnentuin ligt een parkeergarage. De paden verbinden diverse publieke ruimtes en daarmee ook functies als samenkomen, ontmoeten, recreëren en sport- en spel. Waar doorgaande routes elkaar kruisen ontstaan verdere mogelijkheden voor ontmoeting. De verschillende niveaus van de daktuin zijn met elkaar verbonden door landschappelijk ingepaste trappen en opgangen. In het hart van de daktuin omkleden heesters en bomen een verblijfstrap tussen de twee dekniveaus.

De binnentuin wordt omzoomd door een heesterrand die de privacy van de aangrenzende woningen waarborgt en geborgenheid biedt aan verschillende sociale ruimtes op de daktuin. Waar de doorgaande routes samenkomen, staat een boom van de eerste grootte (hoger dan 12 meter). Dit is een markante blikvanger in de binnentuin. Wat kleinere bomen staan verspreid in andere delen.

Het hogere dekniveau biedt ruimte aan programma als een buitenbioscoop, theater of yoga. Op de hoeken van het hoger gelegen niveau worden de hoogteverschillen ingezet als zicht- en uitzichtpunt. De hoek in het oosten is een ecologische wand met daarboven een verblijf- en uitzichtpunt. De westelijke hoek is een multifunctionele kas die, naast het stekken van planten, ook bruikbaar is voor feestjes, vergaderingen of kookworkshops. In het centrale gedeelte van het hoogstgelegen dekniveau bevindt zich de moestuin. Die biedt eveneens ruimte voor ontmoeting. Verspreid over de daktuin zijn concentrische ontmoetingsplekken van verschillend formaat, programma en meer of minder afgeschermd door beplanting.

Minder hoge daken worden ingericht als natuurdak. Deze daken zijn goed bereikbaar voor insecten en kleine zangvogels en worden beplant met inheemse kruidenvegetatie. Naast de ecologische waarde, dragen de daken bij aan de beleving van natuur en seizoenen vanuit de woningen. Door een robuust watersysteem wordt regenwater ook bij hevige buien vastgehouden.

Binnentuin stadsblok 2

De Bliksemtuin in stadsblok 2a is bedacht als een tuin voor ontladen en opladen. Het ontwerp is van Burobol. Het is een compacte tuin met een centrale patio. Een schichtvormige hoofdstructuur (pad) snijdt er de beplanting. Het pad verbindt publieke ruimtes aan weerszijden en passeert de patio met een brug. Vanaf de brug worden de gemeenschappelijke voorzieningen van OurDomain (starterswoningen) via een brede trap aan de binnentuin gekoppeld. Samen met de ontmoetingsplek op de verhoogde binnentuin vormt de patio een brandpunt voor ontmoeten, spelen en bewegen.

Het versterken van de sociale connectie tussen bewoners is een centraal thema in het ontwerp van de binnentuin. De collectieve binnentuin is daarom zowel via openingen in het blok als direct vanuit de verschillende panden toegankelijk. De daktuinen hebben, naast de sociale functie, ook een belangrijke ecologische en waterbergende functie. Zowel de tuin als de gevels bieden nestvoorzieningen voor lokale insecten-, vogel- en diersoorten

De inrichting van de patio reageert op aanliggende functies door een laagdrempelige relatie tussen binnen en buiten. De recreatievlonder biedt ruimte voor verschillende activiteiten en ontmoeting onder het bladerdek van een grote boom. Deze boom is een blikvanger in de binnentuin. Bomen en solitaire heesters creëren een aangename verblijfsfeer. Bij de keuze voor beplanting is rekening gehouden met de Merwede big 6. De beplanting varieert per zijde van de tuin.

De ontmoetingsplek in de verhoogde binnentuin wordt door een organisch vormgegeven pad verbonden aan de hoofdstructuur. Heesters bieden beschutting en de combinatie van zitgelegenheden en speeltoestellen biedt zowel rust als ruimte voor ontmoeten en spelen van kinderen en hun ouders.

Heesters zijn, waar mogelijk, boven kolommen geplaatst. Hierdoor kunnen kleine zangvogels altijd een heester op korte afstand van de nestkasten in de gevels vinden. Bomen van de tweede en derde grootte staan rond de ontmoetingsplaats. Dankzij een volle grond-situatie kan een boom in de patio volwaardig uitgroeien.

Minder hoge daken worden ingericht als natuurdak. Deze daken zijn goed bereikbaar voor insecten en kleine zangvogels en worden beplant met inheemse kruidenvegetatie.

Binnentuinen stadsblokken 7, 8, 9 en 10

Flux landscape architecture ontwierp de groene binnentuinen van deze vier blokken.
De grootste tuin, de Klimaattuin in blok 7 richt zich volledig op verkoeling, waterberging en royale vergroening. Wandelroutes doorkruisen het gebied en bieden bewoners en bezoekers een groene, verkoelende verblijfservaring.

Het Buurtpark in blok 8 vormt een groot binnengebied met een parkachtig karakter. Het ontwerp bevat wandelroutes door een groene omgeving, afgewisseld met speel- en verblijfsplekken in verschillende groottes. Daardoor wordt deze tuin een groene verblijfsplek voor bewoners en bezoekers. Halfverharde paden lopen naar de buitenkant uit op grotere stenen paden. Zo krijgt het Buurtpark een stoere uitstraling. Heesters en bomen bovenop een parkeergarage zorgen voor een rijk en gelaagd groenplan.

De Natuurtuin in blok 9 is ontworpen als een groene, licht verwilderde oase midden in de hoogstedelijke wijk. De tuin wordt grotendeels verlaagd aangelegd, zodat regenwater kan worden opgevangen en gebufferd in het landschap. Een pad ‘zweeft’ boven dit verlaagde terrein, waardoor vrijwel het hele maaiveld kan worden begroeid. Verblijfsplekken zijn met het pad mee ontworpen en vormen zo een zwevend element door de tuin.

In de Stadstuin in blok 10 zorgen paden van hergebruikte gebakken klinkers en een waterschaal voor de sfeer van een intiem binnenhof. De waterschaal vormt een rustige plek in het dynamische Merwede. Een beplantingsplan met nectarrijke soorten trekt vlinders, bijen en andere insecten aan, waardoor de tuin een levendige ecologische waarde krijgt.

Zowel mens als dier profiteren van de serie aan binnentuinen. In de ecologische uitwerking is een leefgebied voor diverse soorten gecreëerd. Bomen, heesters en beplanting in de binnentuinen en op de daken bieden schuil-, rust- en nestplaatsen én het hele jaar door voedsel voor insecten, vogels en kleine zoogdieren. Door een mix van condities en beplanting wordt een breed scala aan soorten aangetrokken en wordt de lokale biodiversiteit versterkt.

Door collectieve plekken ontstaat meer sociale cohesie en ontmoeting tussen de bewoners in Merwede. De binnentuinen en de gemeenschappelijke daktuinen bieden bewoners de kans om naar buiten te gaan en de groene verblijfsruimte te gebruiken als direct verlengstuk van hun woning. Omsloten door een levendig woonprogramma voelen de buitenruimtes als een geborgen en gemeenschappelijke plek om in te verblijven.

Binnentuin stadsblok 11

De binnentuin Het Lint werd ook ontworpen door Burobol. De tuin wordt omgeven door twee kavels die een verschillend woningaanbod hebben. De verhoogde binnentuin zal een plek moeten worden die bewoners kan verbinden. Hier ontmoet men elkaar, zitten men in de zon en spelen de kinderen.

Het ontwerp bestaat uit twee centrale plekken die verbonden worden door een lint dat in verschillende hoogtes wordt aangelegd. Het biedt afwisselend zitgelegenheden en speelplekken. In de westelijke centrale plek biedt een bar, bank en een lounge rond een vaste plantenborder. De oostelijke zijde is ingericht voor spelen en verblijven met een parcours, glijbaan en speelheuvel. Langs secundaire paden zijn eveneens een aantal beschutte zitgelegenheden.

Aan de Europalaan steekt het groen naar buiten via het ‘urban balcony’ Hierdoor is vanaf maaiveld een glimp van de groene binnenwereld op te vangen. Datzelfde effect ontstaat in de zuidelijke blokopening met een boom van de eerste grootte in het midden van de trap. De boom zorgt voor een zeer groene uitstraling van de blokopening. Door het hoogteverschil is er mooi uitzicht over de straat en het naastgelegen buurtplein. Deze plek ligt gedurende de dag voor het grootste deel in de zon.

Op daken van twee panden zijn collectieve buitenruimtes gecreëerd voor kleinere woningen zonder eigen buitenruimte. Door de hoogte van het westelijke dakterras is er mooi uitzicht over de stad en de binnentuin. Op het dakterras zijn drie verschillende ‘kamers’ gemaakt om te verblijven of zich af te kunnen zonderen. Aan de zuidzijde wordt hogere beplanting geplant, zodat zichtlijnen tussen dakterras en de hoge woontoren gehinderd worden.

Binnentuinen stadsblokken 13 en 14

Een onderscheidend element van de beide blokken City en Theatre van het ensemble Cix Merwede zijn de verhoogde binnenhoven. Buro Harro ontwierp een (semi)publiek hovenlandschap dat weelderig uit de bouwblokken lijkt te vloeien en de basis vormt voor een nieuw, robuust ecosysteem. Dankzij de slanke torens en de afwisseling in bouwhoogtes valt het zonlicht de hele dag in deze opgetilde hoven. De trapsgewijze landschappen vormen groene heuvels met een grote diversiteit aan beplanting, waar bewoners kunnen verblijven midden in een hoge stedelijke dichtheid.

De hoven sluiten aan op een fijnmazig netwerk van binnentuinen, groene daken, collectieve erven en biodiverse beplanting. Hierdoor ontstaat een doorlopend groensysteem waarin natuur de basis vormt van het stedelijk leven. De zorgvuldig gekozen beplanting biedt voedsel, nestelplekken en schuilruimtes voor vogels, insecten en kleine zoogdieren. Het moet de blokken tot volwaardige onderdelen van de Merwedebiotoop gaan maken, waarin stadsnatuur, water, klimaatadaptatie en wonen vanaf het begin hand in hand zijn ontworpen.

Het netwerk van paden, stegen en enkele ontsluitingsroutes verbindt Cix met het Merwedeplein, het toekomstige Merwede Park en de omliggende bouwblokken. Deze doorwaadbaarheid gaat niet alleen ruimtelijk, maar ook sociaal moeten werken. De routes zorgen voor zicht op het stedelijke leven, maken informele ontmoetingen vanzelfsprekend en koppelen woningen, hof en straat tot één samenhangende leefwereld. Bij het verlaten van de fietsenstalling lopen bewoners altijd via een gemeenschappelijke tuin. Sommige routes zijn ook openbaar en snijden door het ensemble. Daardoor moet een reeks vanzelfsprekende verbindingen gaan ontstaan die bewoners en bezoekers door het groen, langs de plinten en richting de hoven leiden.

Architectenweb gaf in een eerder artikel een overzicht van de stadsblokken uit de eerste fase. In het vervolg op deze beide longreads zullen aparte artikelen aandacht besteden aan deelonderwerpen, specifieke plannen of thema’s die belangrijk zijn in de ontwikkeling van Merwede. Ook nodigt de redactie ontwerpers uit om verdere en nieuwe ontwerpen aan de projectengids van Architectenweb te blijven toevoegen.