Bovenbouw en David Kohn Architects verbinden begijnhof opnieuw met binnenstad Hasselt

Bovenbouw Architectuur heeft in samenwerking met David Kohn Architects het 18^e-eeuwse begijnhof van Hasselt nieuw leven ingeblazen. Dat deden de bureaus na het winnen van een internationale prijsvraag die in 2017 door Team Vlaams Bouwmeester was uitgeschreven. Het project is tot stand gekomen dankzij de Provincie Limburg, die samenwerkte met de Stad Hasselt en de Universiteit Hasselt. Deze laatste gaat de gerevitaliseerde site gebruiken als nieuwe thuisbasis voor haar Faculteit Architectuur.

Het Begijnhof was oorspronkelijk een introverte woonomgeving voor religieuze vrouwen. Maar hier stond ook ooit de Sint-Catharinakerk die tot ver buiten de stadsgrenzen zichtbaar was en het Hasseltse stadsgezicht bepaalde. Ook in het hof zelf was de kerk nogal prominent aanwezig. Tussen het kerkgebouw en de twee vleugels met begijnenhofwoningen zat slechts tien meter ruimte.

Een geallieerd bombardement reduceerde de kerk in 1944 tot een ruïne. Door aankopen tussen 1938 en 1948 werd de provincie Limburg eigenaar van de historische locatie en na de oorlog werden de gebouwen verbouwd en bestemd tot provinciale bibliotheek. In 1958 volgde de nieuwe gebouwenvleugel waar vanaf de jaren '80 kunstencentrum Z33 gebruik van maakte. Ondanks de culturele programmering daarvan bleef de locatie in de ogen van velen een nog-te-activeren plek in de stad.

Bovenbouw Architectuur en David Kohn Architects zijn niet de eersten die zich architectonisch tot deze locatie aan de rand van het oude centrum van Hasselt verhouden. In 2019 is hier al het ontwerp van de Italiaanse architecte Francesca Torzo voor de nieuwe tentoonstellingsvleugel van Z33 gerealiseerd.

In het ontwerp van Torzo is het karakter van het gebied, als een sereen 'eiland' in het stedelijk weefsel van de stad, bekrachtigt door op de plek van de school aan de Bonnefantenstraat een lange gesloten muur te maken en de nieuwbouw erachter volledig op het binnengeibed te richten. Het contrast tussen stad en begijnhof werd in dit ontwerp dus opgevoerd.

Poëtische, associatieve benadering

Op de internationale prijsvraag in 2017 reageerden aanvankelijk 26 bureaus waaruit de opdrachtgever (Provinciebestuur Limburg en Stadsbestuur Hasselt) op advies van de Vlaams Bouwmeester vier bureaus selecteerde. Dat waren, naast Bovenbouw en David Kohn Architects, respectievelijk team BOB361 architects en Studio Roma; UR architects; en Ard De Vries architecten en studio Donna van Milligen Bielke. Uiteindelijk werd de opdracht gegund aan Bovenbouw Architectuur en David Kohn Architects.

Uit de beoordeling van hun ontwerp toendertijd blijkt hoe ze opgave ter hand wilden nemen: ‘De ruïne van de begijnhofkerk zet aan tot nadenken over hoe je vandaag omgaat met reconstructie. Bovenbouw en David Kohn Architects houden van een poëtische, associatieve omgang met dit thema. De 'herinnering aan wat nooit bestaan heeft' doet hier dienst. Het is een mythopoëtische manier van denken die probeert om zo veel mogelijk betekenislagen te raken. Ook hier dromen we van een 'begijnenstrategie' waarbij we gierigheid en vernuft kunnen combineren tot een verassende aanpak.’

Frictie niet uit de weg gaan

Net als Torzo voor hen hebben de architecten de historische gelaagdheid van rust, contemplatie en verwoesting/ruïne willen herinterpreteren tot een hedendaagse variant van een grootse, groene en openbare ruimte. Het belangrijkste verschil met de oorspronkelijke status, en toch ook met Torzo, is de ambitie om het gebied te activeren en tot een inclusieve en fantasierijke, stedelijke hub te willen maken. Hun conclusie dat het begijnhof een schim was geworden van zijn vroegere maatschappelijke status, combineert historisch besef aan hedendaagse programmering.

Juist de frictie tussen de bestaande vorm en het nieuwe programma is door de architecten opgezocht en uitgebuit. Door weg te blijven van het zonder meer restaureren en te kiezen voor adaptief hergebruik heeft het begijnhof in de handen van deze architecten een nieuwe vorm en laag gekregen. Dit heeft geresulteerd in een respectvolle maar ook innovatieve transformatie.

Uitnodigend naar de stad

Een belangrijk element in het ontwerp is het vergroten van de doorwaadbaarheid van het begijnhof als onderdeel van de oude binnenstad van Hasselt. Een letterlijke openstelling die niet ten koste dient te gaan van identiteit als een afgebakend historisch gebied. Anders dan Torzo, die koos voor het terugbouwen van een kloostermuur, hebben Bovenbouw en David Kohn Architects gekozen voor een prominente, uitnodigende en nieuwe cirkelvormige ingang die in de historische ringmuur is uitgehouwen. Het is onderdeel van een nieuwe openbare route tussen deze nieuwe en bestaande toegangspunten die zich door een reeks nieuw ontworpen tuinkamers slingert.

Voor de architecten herdefinieert deze strategische doorwaadbaarheid, in combinatie met een zorgvuldige renovatie van de bestaande historische structuren, fundamenteel het doel en karakter van het begijnhof. Wat ooit een afgesloten toevluchtsoord was, voornamelijk ontworpen om de stad buiten te sluiten, is nu een uitnodigende openbare ruimte geworden. Het project beoogt zo een dynamische wisselwerking te bevorderen tussen het rijke erfgoed en een levendige, gemeenschapsgerichte toekomst, waarbij zowel studenten, inwoners als bezoekers uit de regio zich uitgenodigd voelen.

Combinatie van gierigheid en vernuft

In dit spel van omkering, openbaar maken en activeren is de dialoog tussen landschap en architectuur volgens de architecten cruciaal voor de nieuwe identiteit van de locatie. In de openbare tuin is de voormalige kerk heringericht als een serene spiegelvijver. Het moet een plek van bezinning worden te midden van historische restanten, maar ook een nieuwe actieve plek in het dagelijks leven van Hasselt.

De vijver verenigt bij uitstek het door Bovenbouw en David Kohn Architects gezochte spanningsveld tussen programma en vorm. Het echoot van de vooraf aangekondigde ‘begijnenstrategie’ het combineren van gierigheid en vernuft. In plaats van het naast elkaar ontwerpen van ruimtes voor bezinning en activatie, is het in één enkel gebaar (gierigheid) gedaan. Dankzij een technische aanpassing (vernuft) kan de vijver worden leeggepompt om dezelfde ruimte te transformeren tot een veelzijdig podium voor universitaire evenementen en openbare optredens.

Ongevraagd toegevoegde toren

Ook de 30 meter hoge uitkijktoren is een weerslag van de toegepaste ontwerpfilosofie van beide bureaus. De slanke toren in de zuidelijke hoek van het terrein verheft zich sierlijk boven de bebouwing en omheiningen en heeft een vergelijkbare hoogte als de toren van de oorspronkelijke Sint-Catharinakerk. "De toren is het ongevraagde antwoord op de kerkruïne", vertelt architect Dirk Somers van Bovenbouw. "Wij waren het enige bureau dat een dergelijk hoog element voorstelde. Met de toren hebben we een andere monumentaliteit opnieuw gecreëerd en konden we wegblijven van de echte ruïne."

Ook hiermee laten de architecten zien dat ze een vrijelijke en eigenwijze koers varen ten aanzien van het bestaande. De toren symboliseert wat de bureaus bij hun prijsvraaginzending de ‘herinnering aan wat nooit bestaan heeft’ noemden. Het moet gezien worden als "een zelfverzekerde architecturale geste rond de dynamische relatie tussen verleden en heden. Het herstelt de centrale positie van het begijnhof in de Hasseltse skyline en fungeert als een nieuw stedelijk baken – een wegwijzer voor bezoekers en een symbool van de nieuwe publieke functie en heropleving van de locatie."

Creatieve vrijheid

Met de schijnbaar historische vormentaal van de toren begeven Bovenbouw en Kohn zich bewust en met plezier op een hellende vlak dat begint bij een historische reconstructie en eindigt bij een toeristische attractie. Het spelen met cultuurhistorische verwachtingen loopt als een rode draad door het plan.

Een prettige bijkomstigheid bij die genomen vrijheid is dat de locatie niet een ‘topzware’ monumentenstatus en bescherming heeft. Volgens Dirks Somers telt Vlaanderen een kleine twintig begijnhoven. Daarvan zijn er sinds 1998 dertien als (Unesco) werelderfgoed erkend. Dat Hasselt daar niet bij hoort, gaf de ontwerpers niet alleen conceptuele en architectonische vrijheid, het zorgde ook voor een onverwachte klik met een provinciale gedeputeerde. De architecten wonnen zijn steun en enthousiasme voor het plan mét toren doordat hij, door eerdere ervaringen met andere toeristische attracties, het potentieel van de toren herkende.

Behoud van huiselijke karakter binnen

In het ontwerp wordt de oude overgang van openbaar naar privé in het begijnhof hersteld. Je gaat van het collectieve leven van de binnenpaats weer via gedeelde moestuinen naar de intimiteit van de historische rijtjeshuizen.

Anders dan bij de toren hebben Bovenbouw en Kohn de renovatie en herbestemming van de voormalige nonnenwoningen behoedzamer aangepakt. Daarbij hebben ze getracht het oorspronkelijke huiselijke karakter daarvan te herstellen en te bewaren, en tegelijkertijd ruimte te bieden aan het nieuwe, academisch programma. De vraag die daarbij naar voren kwam was hoe de publieke sfeer van het universitaire programma in die voormalige woonomgeving ingepast kon worden. De gekozen oplossing is om de enfilade, die een deel van de huisjes van binnen al sinds de jaren '50 met elkaar verbond, verder uit te breiden.

Meerdere ingrepen proberen de verloren lagen van de geschiedenis van het begijnhof te herstellen of op te roepen. Tegelijkertijd worden de huisjes aangepast aan een toekomst van openbaar gebruik. Soms is de aanpak daarbij speels, zoals bij twee open haarden die zijn omgevormd tot deuropeningen. Of zoals bij nieuwe deuren waar de lambrisering over doorloopt, om ze te laten versmelten met oudere huiselijke lagen. Of zoals bij de openingen die met hun profiel de open haarden in herinnering roepen die er voorheen stonden.

De zolders zijn omgebouwd tot atelierruimtes met nieuwe, met koper beklede dakkapellen.
Verder is de robuuste, structurele expressie van de historische gebouwen naar binnen gebracht met een systeem van eikenhouten kozijnen en MDF-vulling die de ingrepen in het interieur met elkaar verbindt.

Gebruik van traditionele materialen

De vrijheid tot manoeuvreren in de historische context is ook zichtbaar in de wijze waarop is omgegaan met materiaal, herstel en hergebruik. Er is sterk ingezet op het gebruik van traditionele materialen die al ter plaatse aanwezig zijn: eikenhouten meubels, lokaal geproduceerde bruinpaarse bakstenen, kleivloeren en ornamenten in blauwe hardsteen. Op dit schaalniveau gold er dus, afwijkend van gedachte achter de uitkijktoren, juist een voorkeur voor herstel boven vervanging.

Het heeft geleid tot delicate ingrepen om zoveel mogelijk van de bestaande structuur te behouden. Dakpannen en terracotta vloeren werden zorgvuldig verwijderd en opnieuw geïnstalleerd, originele ramen werden gerestaureerd en geïsoleerd met ultradunne voorzetramen, houten trappen werden gerepareerd en veel stenen dorpels werden verplaatst. Waar historische materialen niet konden worden hergebruikt, werden identieke, lokaal geproduceerde alternatieven gebruikt. Het Brusselse collectief Rotor DC kocht verder tweedehands meubilair voor de inrichting van de gebouwen.

Maatregelen om de thermische prestaties van de historische gebouwschil te optimaliseren, omvatten het toevoegen van een isolerende onderlaag onder de bestaande dakpannen en het aanbrengen van speciaal kalkpleister met isolerende eigenschappen aan de binnenzijde van de buitenmuren. Moderne ventilatiesystemen zijn discreet geïntegreerd in de historische structuur, met zolderventilatie-units die frisse lucht verspreiden via kanalen die verborgen zijn achter lambrisering, in schoorsteenkanalen en in ingebouwde meubels.

Bovenbouw Architectuur en David Kohn Architects hebben met het begijnhof in Hasselt een zowel eigenzinnig, gelaagd, als opmerkelijk ontwerpend antwoord geformuleerd. Het is een prikkelend patchwork van historie, vitale stedelijkheid en conceptuele visie. Een relativerend ontwerp dat wil illustreren dat renovatie en revitalisering slechts momenten zijn in de veel langere levens van gebouwensembles als deze.