Een paar lessen rond ontwerpen met de natuur
4 juli 2023, 16:00
Op woensdagmiddag 28 juni 2023 organiseerde Architectenweb in het drijvende festivalhart van de Rotterdam Architectuur Maand een symposium over ontwerpen mét de natuur. Sprekers waren Marlies Zuidam (FAAM), Philomene van der Vliet (BOOM!), Steven Delva (DELVA) en Cees van der Veeken (LOLA). Een paar lessen.
Alles hangt met elkaar samen, schetste architect Marlies Zuidam van FAAM architects de opgave. Willen we in de stedelijke omgeving de natuur meer ruimte geven, dan begint dat bij een stedenbouwkundig ontwerp waarin meer ruimte gemaakt wordt voor groen en water, en de bebouwing compacter blijft. In de ontwerpen die ze op het symposium liet zien, is de bebouwing vaak geordend rond gemeenschappelijke binnenpleinen waaronder geparkeerd wordt. Bij de woningen zijn de buitenruimtes ook compact gelaten. In ruil daarvoor woon je echter wel aan de natuur, benadrukte ze.
Bij het ontwerp van het landschap rond de clusters met bebouwing werkt ze graag vanaf de start van het ontwerpproces samen met een landschapsarchitect én een ecoloog. Met name bij die ecologen ziet ze dat die regelmatig nog moeite hebben om actief mee te denken. Maar die kennis is wel cruciaal om op de juiste manier op het bestaande ecosysteem rond de locatie aan te kunnen takken.
Het gaat ook om groen én water, benadrukte ze. Door klimaatverandering zijn er aan de ene kant soms steviger regenbuien. Daarbij is het belangrijk dat dat water geïnfiltreerd kan worden en langer vastgehouden kan worden. Anderszijds is het waarschijnlijk dat er vaker perioden van droogte zijn. Ook dan is het belangrijk dat het water wat er is langer vastgehouden wordt.
Bij de bebouwing zet FAAM architects in op het gebruik van biobased materialen. De uitdaging die ze daarbij nu ziet is om die materialen ook lokaal te betrekken. Dus dat die materialen ook lokaal gegroeid en bewerkt zijn.
Ecologische netwerken
Ook in ecologische systemen hangt alles met alles samen, stelde landschapsarchitect Philomene van der Vliet van BOOM! Landscape. Ook letterlijk: natuur in de stad krijgt pas een robuust karakter als het onderling verbonden is; als dieren en planten zich kunnen verspreiden. De beroemde scheggen van Amsterdam worden nu nog vooral gezien als recreatieve uitloopgebieden. Maar volgens Van der Vliet bieden ze een uitgelezen mogelijkheid om verbindingen te vormen tussen de natuur buiten de stad en de natuur binnen de stad. Om de netwerken nog robuuster te maken kan zelfs gedacht worden aan het onderling verbinden van de scheggen.
Bij het landschapsontwerp van specifieke gebieden haakt BOOM! aan op de aanwezige natuurlijke netwerken. Zo is de Sluisbuurt in Amsterdam verbonden met verschillende natuurgebieden via haar water en de dijken die daar langs lopen. Voor de Sluisbuurt heeft BOOM! harde oevers ontworpen met poreuze voegen waarin varens, mossen en korstmossen hun plek zullen vinden, samen met allerhande dieren. In de twee parken en het waterpark dat het bureau voor de buurt heeft ontworpen, worden natuur en recreatie met elkaar vermengd.
Natuur begint bij de bodem, benadrukte Van der Vliet ook. Met hun ontwerp voor het geologisch park in Haren kon ze laten zien hoe dat werkt. Om dat geologische park te vormen, is naar ontwerp van BOOM! op verschillende plekken op de Hondsrug wat aarde weggenomen. Daarmee is een park gemaakt met hoger en lager gelegen delen. Meer niet. Grond zit vol met zaden, maar ook met schimmels en bacteriën, en vormen zo een specifieke basis voor planten, insecten en vogels, aldus Van der Vliet. De kale grond in het geologisch park was binnen drie maanden begroeid met inheemse planten, waarop ook inheemse dieren afkwamen.
Win-win
Een van de projecten die DELVA Landscape Architecture Urbanism presenteerde, was hun ontwerp voor een nieuwe buurt aan de rand van Lisse. De daar gehanteerde benadering lijkt sterk op die van FAAM Architects. In plaats van de bebouwing over het gebied uit te smeren, is deze geclusterd rond hoven. Daarbij zijn de eigen buitenruimtes geminimaliseerd en is het parkeren zeer compact opgelost, deels onder verhoogde maaivelden. Daardoor kon de helft (!) van het plangebied vrijgespeeld worden voor natuurontwikkeling.
Op deze locatie in Lisse, in de polder, wil het bureau aan de ene kant wat grond wegnemen, om zo een waterrijke natuur te kunnen realiseren, om aan de andere kant met die grond ook terpen te maken waarop de woningen gerealiseerd kunnen worden. Het eindresultaat zal een robuust en klimaatbestendig landschap zijn waarin bewoners weliswaar geen eigen tuinen hebben, maar wel aan waterrijke natuur wonen.
In haar ontwerpen zoekt DELVA graag naar win-win-situaties, waarin natuur en economie elkaar ondersteunen. Een goed voorbeeld hiervan is het nieuwe casino in Middelkerke dat grotendeels ondergronds wordt gebouwd om zo bovengronds een stuk duin te kunnen terugbrengen. De hele constructie betekent daarbij ook een versterking van de waterkering ter plekke.
Mede uit frustratie over het feit dat er in de laatste fases van een bouwproject vaak nog bezuinigd wordt op het groen, heeft DELVA bij een aantal projecten de realisatie van het groen nu naar zich toe getrokken. Bij het hybride stadsblok The Pulse, op de Amsterdamse Zuidas, legt DELVA zelf het kleine bos op hoogte aan. Hetzelfde doet het bureau met het kleine bos dat op het voormalige VDMA-terrein in Eindhoven moet komen. Dat laatste bos neemt het bureau zelfs in eigen beheer.
Natuur als basis
Tot een paar duizend jaar geleden was Europa nog één groot bos, vertelde landschapsarchitect Cees van der Veeken van LOLA Landscape Architects. Willen we het verlies aan natuurwaarde en biodiversiteit een einde toeroepen, dan moet het roer radicaal om, en moeten we volgens hem fundamenteel anders naar de wereld om ons heen gaan kijken. We moeten natuur niet meer zien als iets ‘erbij’, maar als datgene waarmee het begint. In plaats van natuur een plek te geven in de stad, benadert LOLA het stedelijk landschap daarom liever in zijn geheel als natuurgebied.
Een interessant voorbeeld dat Van der Veeken kon laten zien betreft de binnentuinen van wooncomplex De Kaap op Katendrecht in Rotterdam. De vier bouwblokken van dit project omsluiten vier verhoogde binnentuinen die voorzien zijn van uitbundig groen. Om bewoners en dieren van tuin naar tuin te leiden, is een rondloop ontworpen met elegante bruggetjes tussen de bouwblokken. De verhoogde binnentuinen worden uiteindelijk via een brede trap weer verbonden met de publieke tuin naast het gebouwencomplex.
Zelfs een infrastructureel gebied als Schiphol zou als natuurgebied benaderd kunnen worden, stelde Van der Veeken. Het open weidelandschap dat er nu ligt, is juist aantrekkelijk voor de grote vogels, die de luchthaven liever niet ziet. Met hogere begroeiing en een onregelmatiger landschap kan Schiphol een reservaat worden voor kleinere vogels. De luchthaven van München is bijvoorbeeld al zo ingericht.
Het is hoog tijd dat we anders naar de wereld om ons heen gaan kijken, sloot Van der Veeken af: overal zijn mogelijkheid om groen te ontwikkelen. Overal!