Een persoonlijke zoektocht naar een woning die én duurzaam is én ruimtelijke kwaliteit biedt én betaalbaar is

Op het Centrumeiland van IJburg heeft architect Jouke Sieswerda, samen met zijn vrouw, voor hun gezin met drie kinderen een woning ontworpen die enerzijds zo duurzaam mogelijk moest worden, maar anderzijds ook volop ruimtelijke kwaliteit moest bieden en betaalbaar moest blijven. Dit is zijn verhaal.

Jouke Sieswerda

Het houten familiehuis dat we gebouwd hebben op Centrumeiland is het resultaat van een zoektocht naar de (voor ons) optimale balans tussen duurzaamheid, kwaliteit en betaalbaarheid. Begrensd door een beperkt budget en stijgende bouwkosten hebben we bij elke stap in het ontwerpproces afwegingen moeten maken: welke investering levert de meeste milieuwinst op? Maar ook: welk aspect van duurzaamheid weegt zwaarder? Er zijn veel factoren om rekening mee te houden: CO2-uitstoot, uitputting van grondstoffen, vervuiling, water- en energieverbruik, hittestress, biodiversiteit...

Wij hebben vrij van aannames, stap voor stap keuzes gemaakt, onze uitgangspunten bevraagd, onderzoek gedaan en oplossingen gezocht die effectief zijn en pasten binnen ons budget. Het resultaat is een robuust en duurzaam huis; energieneutraal, rainproof en met een CO2-negatief casco. Zonder de van tevoren gedachte houtvezelisolatie, balansventilatie en verticale PV-panelen maar met superisolerende Resol-platen, in het CLT gefreesde ventilatieroosters en een in-huis water recycling systeem.

Houtbouw

De klimaatcrisis is een gigantische uitdaging voor de bouwsector. De meeste traditionele bouwmethoden zijn vervuilend en plegen roofbouw op de beperkte grondstoffen die we tot onze beschikking hebben. Aangezien hout het enige bouwmateriaal is dat CO2 opneemt, in plaats van uitstoot, was de keuze voor cross laminated timber (CLT) snel gemaakt. Hoewel CLT net iets duurder leek te zijn dan traditionele bouw stond voor ons vast dat dit huis niet écht duurzaam kon zijn als het casco juist bijdraagt aan klimaatverandering. CLT heeft een groot aantal andere voordelen: het is robuust, goed te prefabriceren, snel te bouwen en draagt bij aan een aangenaam binnenklimaat. Daarnaast heeft hout een hoge isolatiewaarde, een laag gewicht en hoeft in principe niet afgewerkt te worden, waardoor bespaard werd op isolatie, fundering en wandafwerking.

Ontwerp

Het kavel gaf ruimte voor een rijtjeshuis van zes meter breed en maximaal 17 meter hoog. Wij zochten een middenweg tussen een compact volume en genoeg ruimte voor ons gezin met drie kinderen. Mede door de voorgeschreven inpandige parkeergarage kwamen we uit op vier bouwlagen. Op de begane grond bevindt zich de entree, garage en keuken, op de eerste verdieping de woonkamer. Daarboven is een ouderverdieping met een slaap-, bad- en studeerkamer, en een verdieping met de drie kinderslaapkamers en een badkamer.

Het centrale element in het huis is een stabiliteitskern met een CLT-wand van 24 cm dik, 2,4 meter breed en 13,4 meter hoog. De trap loopt langs de kern omhoog en koppelt verschillende ruimtes aan elkaar. Een vide en een aantal open vertrekken aan het trappenhuis zorgen ervoor dat alle verdiepingen met elkaar in contact staan. Op deze manier wordt de standaard stapeling van verdiepingen doorbroken en wordt het huis als één geheel (be)leefbaar.

Afwerking

De CLT-wanden zijn (bijna) overal in het zicht. Ze zijn gewhitewashed om vergeling tegen te gaan, maar de structuur van het hout blijft zichtbaar. De detaillering is rauw; de kopse kanten van het CLT zijn in het zicht gelaten, de constructieve opbouw van het huis is afleesbaar. De CLT-vloeren zijn afgewerkt met een cementdekvloer waarin de leidingen en de vloerverwarming zijn gestort. De dekvloer is niet afgewerkt met een gietvloer maar afgepapt en direct behandeld met een epoxy-coating. Hoewel een droog vloersysteem minder CO2-uitstoot en beter herbruikbaar is, was het gezien de verwachtte milieuwinst voor ons helaas te duur.

Gevels

De energieprestatiecoëfficiënt (EPC) was ten tijde van de vergunningsaanvraag de enige concrete eis ten aanzien van duurzaamheid. Daarmee was het een belangrijke factor in het ontwerpproces. Om energieverlies tot een minimum te beperken is de noordgevel relatief gesloten. Hoewel triple glas (HR+++) de verwachting wekt dat er bijna geen energieverlies meer optreedt door de ramen, blijft de isolatiewaarde (grofweg Rc 1) ver achter bij die van de gevel (Rc 6,5). Ramen blijven dus warmtelekken met een grote invloed op de EPC.

Op het zuiden zijn grote raampartijen ontworpen. Een overdekt terras en externe zonwering zorgen voor een regelbare inval van zonlicht; in de winter wordt de zon gebruikt om te verwarmen, in de zomer wordt de zon buiten gehouden om het huis zo koel mogelijk te houden.

Het CLT draagt bij aan een aangenaam binnenklimaat. Aangezien het geen warmte vasthoudt (zoals bijvoorbeeld beton dat doet) kan bij opwarming overdag, het huis ‘s nachts makkelijk weer afkoelen door te ventileren. In de winter zorgt hoogwaardige isolatie ervoor dat de warmte binnen blijft.

Installaties

We zijn terughoudend geweest met technische installaties. Balansventilatie wordt steeds meer de standaard in woningbouw; sommige installateurs claimen zelfs dat het voorwaardelijk is voor een energieneutrale woning. Het is echter een forse investering. Bovendien heeft balansventilatie extra installaties en extra leidingen nodig, moet natuurlijke ventilatie zo veel mogelijk vermeden worden (ramen moeten gesloten blijven) en vergt het veel onderhoud om te blijven functioneren. Wij kozen voor een eenvoudige installatie met roosters in de gevel en CO2-gestuurde afzuiging. In combinatie met het ontwerp van het huis, een zeer goede isolatie, een collectieve WKO en PV-panelen op het dak, zorgt dit voor een EPC onder 0.

Een andere eenvoudige installatie waar we in geïnvesteerd hebben is een Hydraloop: een installatie die douchewater opvangt, zuivert en terugvoert naar de toiletten. Een relatief eenvoudige en goedkope oplossing waarmee zowel water als energie wordt bespaard.

Detaillering

De gevelbekleding bestaat uit thermisch gemodificeerde multiplex platen. Door het verduurzamingsproces wordt van laagwaardig vurenhout een product gemaakt dat zich qua levensduur en stabiliteit kan meten met hardhout. Echter, vurenhout groeit sneller en dichterbij, wat transport scheelt. Hoewel het hout natuurlijk vergrijst en daardoor onderhoudsvriendelijk is, hebben we het voorvergrijsd met Aging Stain om een egale vergrijzing te garanderen en toekomstige verkleuringen onder de waterslagen te voorkomen.

De platen zijn bevestigd op stijl- en regelwerk dat door de isolatie heen met Borgh-ankers bevestigd is aan het CLT. Hiermee worden koudebruggen tot een minimum beperkt. Dit levert een hogere isolatiewaarde op dan bijvoorbeeld een voorzet HSB-wand met bevestiging op de stijlen. Het gekozen systeem is wel arbeidsintensief en daardoor duurder.

De kozijnen zijn van aluminium. Hier waren de lange levensduur en de onderhoudsvriendelijkheid doorslaggevend.

De keuze voor het juiste isolatiemateriaal was niet eenvoudig. Bij een CLT huis leken houtvezelplaten een logische keuze maar na de voor- en nadelen tegen elkaar afgewogen te hebben zijn we toch uitgekomen op (chemische) Resol isolatieplaten. Houtvezelisolatie is bio-based maar materiaalintensief en zou een zeer dik gevelpakket opleveren (25 cm om de gewenste Rc te behalen). Het hoge percentage lucht en het geringe percentage materiaal van chemische isolatie maken dat de voordelen (energiebesparing, comfort) opwegen tegen de nadelen (vervuiling, uitputting). De Resol-platen die we toegepast hebben, hebben dan ook een DUBO keurmerk.

Interieur

Door het beperkte budget moesten we keuzes maken: een dure design keuken of 14 PV-panelen? Bij deze afwegingen hebben we zoveel mogelijk gekozen voor investeringen in duurzaamheid en oplossingen voor de lange termijn. De afwerking is functioneel en basic, maar daardoor is het huis wel energieneutraal, hebben we overal groene daken kunnen maken en kunnen investeren in een individuele waterzuiveringsinstallatie.

Ook hebben we kosten bespaard door restmaterialen te gebruiken en zelf te klussen. Zo zijn er onder andere reststukken CLT gebruikt om kasten, planken, binnenwanden en een opstapje te maken. De tegels komen van goedkope restpartijen.

Directieleveringen

Om de bouwkosten laag te houden hebben we gebruikt gemaakt van directieleveringen. Onder andere de heipalen, het CLT, de kozijnen, de inbouwkasten, de groene daken en de PV-panelen hebben we direct besteld bij de leveranciers. De verantwoordelijkheid en het risico lagen hierdoor direct bij ons als opdrachtgevers. Dit kostte tijd en energie maar scheelde veel geld, dat geïnvesteerd kon worden in duurzame keuzes.

Keuzes

Duurzaamheid is complex en heeft veel facetten. Ons huis laat zien wat er mogelijk is door weloverwogen keuzes te maken die passen bij het budget, de ambitie en het ontwerp. Het is een ‘case study’ voor ons geweest. We hebben keuzes moeten maken. We hebben gewikt en gewogen. We hebben concessies moeten doen. Maar misschien is dat wel waar duurzaamheid op neer komt: het maken van keuzes.