Het Bauhaus was van 1919 tot 1925 gevestigd in een door Henry van de Velde ontworpen gebouw in Weimar

V.l.n.r. Walter Gropius, Wassily Kandinsky en J.J.P. Oud tijdens de Bauhaustentoonstelling in Weimar, 1923

Ansichtkaart van het Bauhaus in Weimar, door Theo van Doesburg, verzonden aan zijn vriend Anthonie Kok

Theo van Doesburg, Grundbegriffe der neuen gestaltenden Kunst , deel 6 uit de reeks Bauhausbücher , ontwerp Theo van Doesburg, 1925

Het Bauhaus in Dessau, waar de opleiding van 1925 tot 1930 was gehuisvest

Herbert en Irene Bayer, prospectus Bauhaus. Dessau. Hochschule für Gestaltung , 1927

Bauhaus-studenten op een balkon van het Prellerhaus, de studentenhuisvesting van het Bauhaus

Johan Niegeman, collage Junkers , 1929, papier op karton, 28 x 40 cm

Omslag 'bauhaus, zeitschrift für gestaltung' (1928), met onder andere Lotte Beese op de omslag

Lotte Beese en Mart Stam in Orsk, 1933

Lotte Stam-Beese, perspectieftekening centrum Pendrecht, potlood op calque, december 1950

Achtergrond: de levendige relatie tussen Nederland en het Bauhaus

4 februari 2019, 10:13

Zaterdag wordt in Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam de tentoonstelling nederland ⇄ bauhaus - pioniers van een nieuwe wereld geopend. De expositie gaat over de interactie tussen ons land en het invloedrijke Bauhaus, dat dit jaar precies een eeuw geleden werd opgericht. Architectenweb dook de geschiedenis in, onderzocht de relatie tussen Nederland en het Bauhaus én sprak met de curator van de tentoonstelling, Mienke Simon Thomas. “Toen Van Doesburg het Bauhaus voor het eerst bezocht, was hij best teleurgesteld.”

In de veertien jaar dat het Bauhaus heeft bestaan (1919-1933), hebben er slechts acht Nederlanders een opleiding gevolgd en niet meer dan drie lesgegeven. Van de studenten haalde bovendien alleen textielontwerpster Kitty van der Mijll Dekker een diploma, terwijl van het trio docenten niemand een vaste aanstelling genoot; het leraarschap van grafisch ontwerper Piet Zwart duurde zelfs maar twee weken. Er bestond echter al vanaf het prille begin al een sterke wisselwerking tussen ons land en de ontwerpopleiding in het oosten van Duitsland. Deze voerde bovendien veel verder dan de personen die er officieel waren ingeschreven.

De eerste architectuurtentoonstelling van het Bauhaus (1923) kende bijvoorbeeld een grote Nederlandse inbreng. Ook bezochten veel architecten, ontwerpers en kunstenaars uit ons land de school; vooral het verblijf van Theo van Doesburg geldt als legendarisch. Andersom oefende het Bauhaus met zijn vernieuwende onderwijsmethode (waarbij idealisme, ambitie en creativiteit voorop stonden) vrij snel invloed uit op Nederlandse opleidingen, zoals bij de Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag en de Nieuwe Kunstschool in Amsterdam in de jaren dertig.

Deutsche Werkbund
De oprichting van het Staatliches Bauhaus in Weimar, door de architect Walter Gropius, werd in Nederland dan ook al gauw opgepikt. Tijdschrift De Stijl maakte er bijvoorbeeld meteen melding van, maar ook via andere kanalen zong het nieuws rond aan deze kant van de grens. Een belangrijke bron was de Deutsche Werkbund, waarvan naast figuren als Gropius ook Nederlandse architecten als H.P. Berlage lid waren. Verder liepen er via het vooruitstrevende kunstmagazine Der Sturm, waaraan alle eerste Bauhaus-docenten waren verbonden, korte lijnen met Nederland. Mensen schreven veel met elkaar, vaak zelfs meerdere keren per dag.

“In het archief van J.J.P. Oud in Het Nieuwe Instituut vind je duizenden brieven”, vertelt curator Mienke Simon Thomas van Boijmans. “Die zijn geweldig om te lezen. Er zitten brieven tussen van Gropius, maar ook van andere Bauhaus-personen als Mies van der Rohe en Hannes Meyer. Ze hielden elkaar van alles op de hoogte. Je kon in die tijd ook vier keer per dag post versturen, dat ging bijna zoals wij tegenwoordig met elkaar e-mailen.”

Volkswoningbouw
Oud was in de jaren twintig een ster op het Bauhaus, zegt Simon Thomas, vooral dankzij zijn volkswoningbouw. “Dat wilden ze op het Bauhaus natuurlijk ook, betaalbare woningen bouwen voor het volk. Daarnaast werd de vooruitstrevende bouwtechniek waar Oud volop mee experimenteerde erg gewaardeerd. Gropius heeft hem meerdere malen gevraagd om docent te worden – en later zijn opvolger Meyer nog een keer. Oud wilde echter niet. Hij had in Nederland genoeg te doen, maar hij kwakkelde ook met zijn gezondheid en hij was misschien niet zo avontuurlijk als andere architecten. Hij zat liever thuis bij zijn vrouw in Wassenaar.”

Wel leverde Oud een belangrijke bijdrage aan de eerste grote tentoonstelling van het Bauhaus in Weimar, in 1923. Omdat de school nog niet over een eigen architectuurafdeling beschikte, maakte Gropius er een internationale expositie van. Daarbij vroeg hij enkele collega-architecten zoals Oud om interessant werk uit hun land in te zenden. “Er werden veel Nederlandse projecten getoond, met name op het gebied van woningbouw, en ze oogstten ook veel waardering. Betondorp in Amsterdam was vertegenwoordigd, maar ook de betonwoningen van Van Hardeveld in Rotterdam en natuurlijk de Kiefhoek van Oud zelf.”

Theo van Doesburg
Toch liet architect Oud uiteindelijk een minder grote indruk achter op het Bauhaus dan een Nederlandse kunstenaar die begin jaren twintig rondhing in Weimar. Met zijn De Stijl-cursussen gaf Theo van Doesburg een cruciale impuls aan een koerswijziging binnen de academie. Waar eerst het utopische gedachtegoed en het handwerk centraal stonden, werden vanaf 1924 moderne techniek en experiment, gekoppeld aan een groeiende belangstelling voor het industriële product, bepalend voor de richting van de opleiding. Vooral dankzij deze omslag is het Bauhaus zo invloedrijk geworden. Van Doesburg kreeg tot zijn afgrijzen nooit een aanstelling als docent, terwijl hij juist vanuit dit oogpunt in Weimar was komen wonen. Met zijn provocerende manier van doen wekte hij echter wrevel bij Gropius.

“Toen Van Doesburg het Bauhaus voor het eerst bezocht, was hij best teleurgesteld”, zegt Simon Thomas. “Hij had iets vooruitstrevends verwacht, maar de school was expressionistisch en spiritueel ingesteld. Omdat hij dat maar niets vond, is hij de boel gaan opstoken. Hij begon in de avonduren zijn eigen alternatieve cursussen te geven in het atelier van Bauhaus-student Peter Röhl. Daar kwamen studenten, maar ook docenten. Je ziet in het werk van destijds heel goed dat het aansloeg. Dat van Röhl zelf bijvoorbeeld was voor zijn ontmoeting met Van Doesburg heel anders dan erna, je herkent hem er gewoon niet in terug. Maar ja, Van Doesburg was een querulant die mensen uitschold en riep dat het allemaal niets was. En hij liet vrienden als Vilmos Huszár lelijke stukjes schrijven over het Bauhaus. Dan stelde Gropius liever de ook vooruitstrevende, maar vriendelijke en tactische László Moholy-Nagy aan als docent.”

Stam
De Nederlandse architecten Johan Niegeman en Mart Stam hebben wel officieel lesgegeven aan het Bauhaus. Dat deden ze in 1929 op de afdeling architectuur in het wereldberoemde gebouw in Dessau, waar de school vier jaar eerder naartoe was verhuisd. Niegeman had in de twee jaar voor zijn aanstelling op het bureau van Gropius in hetzelfde gebouw gewerkt, terwijl de gerenommeerde Stam natuurlijk ook geen onbekende was aan het Bauhaus. Hij had bijvoorbeeld met een rij huizen en de vermaarde cantileverstoel een bijdrage geleverd aan de Weissenhofsiedlung in Stuttgart, een modelwijk van de Deutsche Werkbund. Het mede door hem opgerichte avantgardistische tijdschrift ABC. Beiträge zum Bauen vond in Dessau gretig aftrek.

Van de leerlingen verdient naast Van der Mijl Dekker Paul Citroen een speciale vermelding, aangezien hij net als zij het DNA van de opleiding actief heeft doorgegeven in Nederland. Citroen is onder meer de oprichter van de genoemde Nieuwe Kunstschool, waar volgens het Bauhaus-model les werd gegeven. Tot de bekende leerlingen van deze school behoren architect Alexander Bodon en ontwerper Benno Premsela.

Van der Mijll Dekker begon in 1934, een jaar na de oprichting van de Nieuwe Kunstschool met lesgeven aan de voorloper van de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam. Evenwel kregen de methoden van het Bauhaus hier pas alle ruimte toen Stam en Niegeman er vijf jaar later respectievelijk directeur en docent werden. Zo legden deze mensen mede de basis voor de verspreiding van het Bauhaus-gedachtegoed in Nederland, die na de Tweede Wereldoorlog volop zou doorgaan.

Liefdesnest
Naast een invloedrijke ontwerpopleiding was het Bauhaus een roemrucht liefdesnest. In een pas verschenen boek over stedenbouwkundige en architect Lotte Stam-Beese wordt gewag gemaakt van 57 huwelijken tussen studenten onderling en zeventien studenten die met een (hoofd)docent trouwden. Daarbij wemelde het van de affaires en driehoeksverhoudingen.

Exemplarisch in dit geval is Stam-Beese zelf. Tijdens haar architectuuropleiding vanaf 1928 kreeg ze een relatie met Bauhaus-directeur Meyer, die niet alleen al getrouwd was maar ook nog een kind had bij zijn secretaresse. En de geliefden scheelden veertien jaar in leeftijd. Toch fronste men in het vrijzinnige Bauhaus vooral de wenkbrauwen over het feit dat Meyer geen enkele moeite deed om de verhouding verborgen te houden. Op een gegeven moment voelde de directeur zo’n druk dat hij Beese verzocht de school te verlaten, waaraan ze gehoor gaf.

Mart Stam, waarmee Lotte uiteindelijk trouwde, kende ze al, maar de vonk sloeg tussen hen pas over nadat ze elkaar in Rusland weer waren tegengekomen. Beese had op dat moment een kind van Meyer, hoewel hun relatie inmiddels was gestrand. Met Stam verhuisde de Duitse naar Nederland, waar ze onder andere modernistische wijken als Kleinpolder, Pendrecht en Ommoord in Rotterdam ontwierp. Van Stam scheidde ze in 1943 ook weer, maar ze behield wel zijn naam. Lotte Stam-Beese (1903-1988) bleef de rest van haar leven vrijgezel.

Trefwoorden

weimar tentoonstelling theo van doesburg hannes meyer kitty van der mijll dekker j.j.p. oud de stijl walter gropius johan niegeman deutsche werkbund dessau lotte stam-beese bauhaus museum boijmans van beuningen mart stam paul citroen

1	Eerste grootschalige houten woongebouw van Rotterdam opgeleverd dinsdag, 13 mei
2	Office Winhov en Office Haratori herinterpreteren wederopbouw in ontwerp woontoren Opportuna woensdag, 14 mei
3	Fenix, kunstmuseum over migratie, opent zijn deuren donderdag, 15 mei
4	Parametrisch ontworpen lattengevel golft rond Wolder Huus voor Sport en Cultuur maandag, 12 mei
5	Nudus en Sweco Architects presenteren stedenbouwkundig ontwerp voor mogelijke nieuwe campus ASML vrijdag, 16 mei

Gerelateerde nieuwsberichten

Video: bij ON AIR presenteert Francine Houben ontwerp Boijmans van Beuningen

26 juni 2020

Laatste tentoonstelling in Boijmans: Nederland en Bauhaus

19 november 2018

Facelift voor cultureel Weimar

16 februari 2016

Eerste steen gelegd voor Bauhausmuseum

31 oktober 2016

Lattenstoel Breuer in Huis Sonneveld als opmaat Bauhaus-viering

23 augustus 2018

Twee winnaars competitie Bauhaus Museum

10 september 2015

Raad Rotterdam akkoord met verbouwing Boijmans

21 december 2018

Audio: debat renovatie Boijmans van Beuningen

30 november 2018

Meest complexe deel betonconstructie Depot Boijmans van Beuningen uit de bekisting

15 november 2018

Video: renovatie en verbouwing Museum Boijmans

2 november 2018

Gerenoveerd Boijmans wil zich meten met de wereldtop

1 november 2018

Spiegels Depot Boijmans worden geadopteerd

21 februari 2019

Bauhaus-Museum staat als een monoliet op een breukvlak in Weimar

11 april 2019

Boek belicht geschiedenis Russische avant-gardisten

6 mei 2019

Zoektocht naar architect verbouwing Boijmans gestart

27 mei 2019

Film 'Bauhaus Spirit' te zien tijdens TIAFF LIGHT

2 september 2019

Bauhaus Museum Dessau officieel geopend

9 september 2019

Hellingbaan verbindend element in getransformeerde Citroëngarage Noord

22 januari 2020

Het Nieuwe Instituut toont architectuurarchief Nelly en Theo van Doesburg

28 februari 2020

Brussel lanceert ‘nieuw Europees Bauhaus’

14 oktober 2020

Het Nieuwe Instituut verwerft bijzondere maquette Theo van Doesburg

22 maart 2021

Omvangrijke biografie van de gedreven en eigenwijze Theo Van Doesburg

13 juli 2022

Toon alles

Gerelateerde evenementen

9 februari — 26 mei 2019

nederland & bauhaus - pioniers van een nieuwe wereld

Museum Boijmans van Beuningen, Museumpark 18, 3015 CX Rotterdam

25 mei — 3 november 2019

Bauhaus& | Modern textiel in Nederland

TextielMuseum, Goirkestraat 96, 5046 GN Tilburg

Andere nieuwsberichten

Nudus en Sweco Architects presenteren stedenbouwkundig ontwerp voor mogelijke nieuwe campus ASML

Gisteren, 14:00

ASML, gemeente Eindhoven, Nudus en Sweco Architects hebben het Voorlopig Ontwerp Stedenbouwkundig Plan gepresenteerd voor een mogelijke uitbreiding van ASML aan de noordzijde van de Brainport Industries Campus.

Antonia Schreiber wint Kazerne Design Award 2025 met circulair pleistermateriaal

15 mei, 12:15

Wat als koeienmest geen probleem is, maar een waardevolle grondstof? Ontwerper Antonia Vincenza Schreiber zette die gedachte om in een concreet project en is nu met ‘Local Shit’ aangewezen als winnaar van de Kazerne Design Award 2025.

Nai010 presenteert architectuurgids Gebouwen door Vrouwen in Rotterdam

15 mei, 11:31

Op zaterdag 7 juni wordt de architectuurgids Gebouwen door Vrouwen: Rotterdam gepresenteerd. In het boek zijn vijftig Rotterdamse gebouwen te zien die door vrouwen zijn ontworpen, of waar ze een flinke bijdrage aan hebben geleverd.

AFFR biedt voorpremière van film Universal Language tijdens Rotterdam Architectuur Maand

15 mei, 10:15

In de film staat de Canadese stad Winnepeg centraal, maar dan in een setting dat Perzisch naast Frans de dominante taal van Canada is.

Ministerie onderzoekt oorzaak van daling nieuwbouwvergunningen

15 mei, 1:29

Het CBS meldde donderdag dat het aantal nieuwbouwvergunningen begin dit jaar met 3500 is gedaald tot 12.500 ten opzichte van het eerste kwartaal van 2024.

PBL: klimaatplannen Hermans onvoldoende voor klimaatneutraal 2050

15 mei, 10:04

Dat constateert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in een zogenoemd position paper over het klimaatbeleid dat eind april is aangekondigd.

MOB erkent noodzaak Binnenhofrenovatie, maar hekelt geitenpaadjes

14 mei, 5:51

De milieuorganisatie is echter klaar met “geitenpaadjes” die de overheid volgens haar gebruikt om onder de eigen stikstofregels uit te komen.

Aantal vergunningen voor tijdelijke woningen weer fors gestegen

14 mei, 9:39

Om het woningtekort tegen te gaan komen er in Nederland steeds meer tijdelijke huizen bij. Vorig jaar is voor 6.166 van deze woningen een vergunning verstrekt, meldt het CBS.