Grafisch ontwerper Wim Crouwel

De Zeelandbrug, onderdeel van de Deltawerken

Bewegwijzering Schiphol door Benno Wissing

Cirkellamp van Aldo van den Nieuwelaar

Grafisch ontwerper Wim Crouwel

De Zeelandbrug, onderdeel van de Deltawerken

Bewegwijzering Schiphol door Benno Wissing

Cirkellamp van Aldo van den Nieuwelaar

Timo de Rijk: 'Ontwerpers, wees niet te gauw tevreden over nu'

22 maart, 11:55

De Deltawerken, de huisstijl van DSM en de postzegels van PTT. Zaterdag start in Design Museum Den Bosch een tentoonstelling over de periode 1963-1989, toen Nederland ook in zijn vormgeving een gidsland wilde zijn. Architectenweb sprak met de directeur van het museum en curator van de tentoonstelling Timo de Rijk. “De Nederlandse situatie van toen is nergens nagevolgd.”

Modern Nederland – De vormgeving van een gidsland, zo luidt de titel van de expositie. In plaats van modern Nederland zou je ook maakbaar Nederland kunnen zeggen; in de tijd die centraal staat werd immers een hoop van bovenaf geregisseerd, ook in de vormgeving en architectuur. De overheid trad vaak op als opdrachtgever, al dan niet in de hoedanigheid van een staatsbedrijf.

De Deltawerken, die Nederland moesten beschermen tegen het water, kregen mede dankzij de inzet van architecten hun vorm. De Nederlandse Staatsmijnen (later DSM) zette Jan Slothouber en William PARS Graatsma aan het werk met de ontwikkeling van een huisstijl. En viel je als vormgever de eer te beurt om een postzegel voor PTT te mogen ontwerpen, dan kon je daarna sterven.

“Nederland wilde een gidsland zijn”, verklaart De Rijk de gang van zaken. “Het moest een modern en progressief land worden – en dat uitte zich mede in de vormgeving. Het moderne werd gezocht in de vooroorlogse avant-garde, zoals Bauhaus en De Stijl. Een vormtaal die voorheen niet werd begrepen, werd nu groot gemaakt; in plaats van alternatief werd ze dragend.”

Ontwerpers maakten graag gebruik van geometrische vormen, zoals Slothouber en Graatsma bij hun huisstijl voor DSM. “Zij kozen de kubus en het vierkant als beeldend middel voor alle huisstijluitingen van het bedrijf. Deze vormen zijn modulair en worden door iedereen begrepen. En doordat ze overal gezien werden, in Limburg maar ook in Amsterdam, zorgden ze voor eenheid binnen het bedrijf.”

Total Design
Als beginjaar voor de tentoonstelling is 1963 genomen, omdat toen op maatschappelijk vlak en in de vormgeving iets symbolisch voor die tijd gebeurde. De Algemene Bijstandswet werd vastgesteld (om in 1965 te worden ingevoerd) en vijf ontwerpers, waaronder Wim Crouwel, Friso Kramer en Benno Wissing, richtten het invloedrijke bureau Total Design op.

“Vormgeving veranderde daarmee definitief van iets wat je door een creatief neefje liet doen in een professioneel vak”, duidt De Rijk.

De nieuwe status van het beroep werd nog eens bevestigd toen in 1970 Slothouber en Graatsma gevraagd werden om de Nederlandse inzending voor de Biënnale van Venetië te verzorgen. “Wie is dan de kunstenaar?, vroegen ze nog. Het antwoord luidde: dat zijn jullie zelf!”, vertelt De Rijk.

Op de tentoonstelling in Den Bosch is een bijzonder onderdeel van deze biënnale-inzending te zien: een groot roze vierkant van perspex, dat jaren op een zolder in Eindhoven stond en voor het eerst in een museum wordt geëxposeerd.

Dutch Design
In 1989 viel de Muur en startte officieus het tijdperk van het neoliberalisme, waarbij de overheid de regie steeds meer uit handen gaf. Een logisch eindpunt voor de tentoonstelling dus, te meer omdat niet veel later de gloriejaren van Dutch Design aanbraken. Ook een stroming die heeft geprofiteerd van overheidssteun, maar minstens zo sterk is beïnvloed door commercie.

Veel overeenkomsten tussen het Nederlandse modernisme en Dutch Design ziet De Rijk niet, of het moet zijn dat breed wordt geloofd dat ze beide typisch Nederlands zijn. “Het Schiphol van Duintjer en Kho Liang Ie is natuurlijk een prachtig vroeg voorbeeld van een moderne luchthaven in Europa. De bouwstijl past alleen wel in de internationale stijl van destijds, maar in Nederland doen we net alsof die van Schiphol heel erg Nederlands is. Dat zie je ook met Dutch Design; het heeft iets grappigs en dat zou typisch Nederlands zijn. Nou, ik heb ervoor nooit iets grappigs aangetroffen in Nederlands ontwerp.”

De modernistische ambitie om van Nederland een gidsland op het gebied van vormgeving te maken, is volgens De Rijk ook nooit echt gerealiseerd. “Ontwerpers in het buitenland waren zeker onder de indruk van de Nederlandse situatie, waarbij dankzij de steun van de overheid zoveel mogelijk was in de vormgeving. Het is alleen nergens op die manier nagevolgd.”

Toch doen ook ontwerpers er volgens De Rijk goed aan om de tentoonstelling te bezoeken. “Binnen Dutch Design wordt nog wel eens geschermd met de term ‘social design’, maar het modernisme was altíjd social design. En het is goed om kennis te nemen van de situatie waarin vormgeving een sterke maatschappelijke aanwezigheid had. Er bestond bijvoorbeeld ook nog goede designkritiek, dat is nu veel minder. Ik wil niet nostalgisch doen over die tijd, maar we willen zeker jonge ontwerpers wel voorhouden: kijk, dat was de situatie en wees niet te gauw tevreden over nu.”

Trefwoorden

timo de rijk jan slothouber vormgeving design museum den bosch design dutch design friso kramer total design benno wissing kho liang ie wim crouwel marius duintjer tentoonstelling modernisme william pars graatsma

1	Plan voor woningbouw aan de voet van de Euromast vrijdag, 19 april
2	Parametrisch en duurzaam ontworpen vogelei als observatorium woensdag, 17 april
3	Bouwstart voor ‘doorgesneden’ kantoortoren bij Utrecht Centraal vrijdag, 19 april
4	Van der Valk Amsterdam in aanbouw donderdag, 18 april
5	'Architect moet zowel kunstenaar als onderzoeker zijn' woensdag, 17 april

Gerelateerde nieuwsberichten

Boek over interieurs herrijzend Nederland

Industrieel ontwerper Friso Kramer overleden

Stedelijk Museum Den Bosch wordt Design Museum

Kubistische architect Jan Slothouber overleden

Stedelijk Museum eert Wim Crouwel

Andere nieuwsberichten

Bibliotheek in Oslo als ‘gereedschapskist voor lokale samenleving’

3 uur geleden

Architect Aat Vos ontwikkelde het concept en ontwerp voor de vernieuwde bibliotheek in de hippe wijk Grünerløkka.

Gevel-wordt-dak bij door BIG ontworpen managementschool

19 april, 6:00

Bij de door BIG en Goody Clancy ontworpen uitbreiding van de Isenberg School of Management in de Amerikaanse stad Amherst vouwt de gevel naar buiten om zo het dak te vormen van een nieuwe, multifunctionele hoofdentree.

Bouwstart voor ‘doorgesneden’ kantoortoren bij Utrecht Centraal

19 april, 4:47

Begin april is het officiële startsein gegeven voor de bouw van de negentig meter hoge kantoortoren ‘Central Park’ bij station Utrecht Centraal ontworpen door GROUP A.

Plan voor woningbouw aan de voet van de Euromast

19 april, 12:09

Ontwikkelcombinatie Parkhaven Partners heeft een plan ontwikkeld om aan de Parkhaven, aan de voet van de Euromast, 700 woningen te realiseren. Het eerste ontwerp hiervoor is gemaakt door CULD en Inbo.

Hans van der Heijden in De Volkrant: Baudet heeft een punt

Vandaag, 14:35

In een interview in De Volkskrant uit architect Hans van der Heijden kritiek op de architectonische avantgarde en de sterarchitecten.

Binnenhof: Rijksbouwmeester verwijt zichzelf gebrek aan openheid

Vandaag, 11:29

"Binnen de grenzen van de geheimhouding had ik meer kunnen uitleggen”, zegt Floris Alkemade dinsdag in de Volkskrant.

Meerderheid kantoren nog niet op in 2023 verplichte energielabel C

19 april, 5:14

Het merendeel van de kantoren in Nederland voldoet nog niet aan de milieu-eisen die over een kleine vier jaar gaan gelden. Vanaf 2023 moeten de gebouwen een energielabel C of hoger hebben, maar ruim 60 procent van de kantoorpanden heeft dat niet.

Ombudsman: tijd voor noodplan Groningen

19 april, 4:39

Het kabinet doet te weinig voor de Groningers. De provincie wordt geplaagd door een gebrekkige afhandeling van de gaswinningsschade en een krimp van het inwonertal.

Parkeerproblemen dreigen voor Voorlinden

19 april, 11:29

Een groot deel van de parkeerplaats van museum Voorlinden in Wassenaar moet weg. Het is in strijd met het bestemmingsplan want het terrein is voor natuur bedoeld, stelt de gemeente Wassenaar.

Rli: ‘Behandel de luchtvaart qua uitstoot voortaan als een gewone bedrijfstak’

19 april, 11:16

Tot nu toe heeft de luchtvaart in het rijksbeleid altijd een uitzonderingspositie gehad, onder meer wat betreft zijn uitstoot van CO2. Het wordt tijd dat beleid om te gooien, stelt de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur in een nieuw rapport.

Ga naar het nieuws-archief