Langlopende herbestemming Buitenplaats Koningsweg door MVRDV en Buro Harro afgerond

Aan de noordelijke rand van Arnhem en grenzend aan Nationaal Park de Hoge Veluwe ligt Buitenplaats Koningsweg, een voormalige Duitse legerbasis uit de Tweede Wereldoorlog die is herbestemd tot een culturele enclave. Getransformeerde historische gebouwen bieden woon- en werkruimte aan kunstenaars en creatieve ondernemers, er zijn elf verrassende recreatieverblijven toegevoegd en naar ontwerp van MVRDV zijn drie duurzame woongebouwen gerealiseerd. De langlopende herbestemming is door MVRDV, Buro Harro en ontwikkelaar KondorWessels Projecten onlangs afgerond.

Buitenplaats Koningsweg is een bosrijk landgoed waar nu een culturele enclave, landschappelijke woonbuurt en architectonisch vakantiepark zijn gecombineerd. Daaronder echter ligt een militair verleden, dat op verschillende plekken nog duidelijke zichtbaar is. Het terrein was ooit in gebruik bij de Nederlandse defensie als Kamp Koningsweg Noord en Zeven Provinciën (KKN-ZP). In de Tweede Wereldoorlog nam de Duitse bezetter het terrein in gebruik; de meeste nog besrtaande gebouwen werden in die periode neergezet door de Luftwaffe als onderdeel van vliegveld ‘Fliegerhorst Deelen’.

De Duitse luchtmacht gaf de militaire gebouwen vorm als een boerendorpje om ontdekking vanuit de lucht te voorkomen. Deze samensmelting met het lokale landschap is betekenisvol, stellen MVRDV en Buro Harro. Na de Tweede Wereldoorlog is het terrein opnieuw bij de Nederlandse defensie in gebruik gekomen. In de loop der jaren werden veel aanpassingen aan het terrein gemaakt. De overgebleven gebouwen kregen een monumentenstatus.

Onzichtbaar en zichtbaar

MVRDV en Buro Harro maakten een masterplan voor de herbestemming van het voormalige militaire terrein tot een landschappelijke omgeving waar wonen, werken en recreëren worden gecombineerd; daarbij wilden de bureaus zorgvuldig omgaan met de geschiedenis. Volgens de regels van het monumentenregister, zo legt MVRDV uit, zijn de oorspronkelijke Duitse bakstenen gebouwen behouden en de latere Nederlandse gebouwen gerenoveerd. Bij deze renovatie zijn wijzigingen zoals nieuwe deuren en dakkapellen duidelijk herkenbaar door een donkergrijze afwerking. Eerder gesloopte gebouwen zijn herbouwd in dezelfde vorm en grootte en afgewerkt met lichtgrijze materialen.

“De gebouwen op Buitenplaats Koningsweg zijn ooit ontworpen om hun eigenlijke identiteit te verhullen”, zegt Nathalie de Vries, medeoprichter van MVRDV. “Hoe kan een transformatie de geschiedenis kenbaarder maken, zonder die oorspronkelijke verhulling teniet te doen? Ons antwoord was om aanpassingen heel zichtbaar te maken. De afbakening tussen de oude, nieuwe en herbouwde elementen, en onverwachte details zoals de metersdikke bunkerwanden van de historische gebouwen, helpen bezoekers om de locatie en zijn geschiedenis op een intuïtieve manier te ontdekken.”

Landschap als deken

De transformatie begon bij “het landschap van de Veluwe als een deken over de locatie heen te trekken, zoals de barakken en het vliegveld ook ooit ontworpen zijn om in het landschap op te gaan”, zegt Harro de Jong van Buro Harro. Het ontwerpbureau is een van de initiatiefnemers van Buitenplaats Koningsweg. De Jong legt uit dat het landschapsontwerp inzet op minimale ‘verstening’, met smalle voetpaden die de natuur de ruimte geven om zich tussen de gebouwen verder te ontwikkelen. De hekken die het terrein ooit omsloten zijn verwijderd om de dieren bewegingsvrijheid te geven. “Toen we begonnen, was het terrein een verlaten, verhard en bebouwd gebied. Nu leven, werken en ontspannen mensen in een sereen landschap dat aanvoelt alsof het er altijd is geweest”, zegt De Jong.

Het natuurherstel maakt de scheiding tussen de Veluwebossen en de woningen en creatieve bedrijven op Buitenplaats Koningsweg kleiner. Dit wordt binnenkort geformaliseerd wanneer de Gemeente Arnhem eigenaar wordt van de publieke grond van het terrein, leggen de betrokken bureaus uit.

Recreatieverblijven

Aan de noordkant van het masterplan zijn elf compacte verblijven voor vakantieverhuur gerealiseerd. De recreatiehuisjes zijn in het bos gerealiseerd naar ontwerp van verschillende architectenbureaus. De ontwerpen werden geselecteerd via een ontwerpwedstrijd, georganiseerd door KondorWessels Projecten en Buro Harro. Het centrale thema daarbij was, als verwijzing naar de geschiedenis van de locatie, ‘camouflage’. Dat thema diende ook een praktisch doel: het uitgangspunt was dat de recreatiewoningen de Buitenplaats, noch de natuur zouden domineren. De verblijven moeten te gast zijn in het landschap.

De recreatieverblijven zijn ontworpen door Architectuur Maken, De Kort Van Schaik, Hans Jungerius, JCR Architecten, Korteknie Stuhlmacher Architecten, Kraft Architecten, opZoom architecten, Paes Architecture, Space Encounters, studio AAAN en NAMO Architecture met i29.

Naar ontwerp van Kraft Architecten is overigens in 2022 ook het onderdeel KKN 7 opgeleverd. Dit betrof de transformatie van twee voormalige kazernegebouwen – gebouwd als officiersmess, kantine met keuken en sanitaire voorzieningen – tot atelierwoningen. Met zijn ontwerp wilde Kraft Architecten recht te doen aan de historische gelaagdheid door ook de sporen van latere aanbouwen te laten zien. Daarnaast voegde het bureau in zijn herbestemming weer een nieuwe laag toe.

KKN 1, 2 en 3

Een laatste onderdeel van deze langlopende transformatie is een reeks van drie bijna identieke woongebouwen met elk zeven eengezinswoningen, ontworpen door MVRDV. De drie woongebouwen, met een totale oppervlakte van 4.932 m2, worden aangeduid als KKN 1, 2 en 3. Zoals voorgeschreven door het beeldkwaliteitsplan van het masterplan, nemen deze woningen de locatie, vorm en grootte aan van de gebouwen die hier ooit te vinden waren. De grijze leistenen muren en daken markeren de gebouwen als ‘herbouwd’, legt het architectenbureau uit.

De toekomstige eigenaren van deze eengezinswoningen konden hun indeling kiezen uit een scala aan opties. De woningen zijn verhoogd boven het grondniveau, inclusief een terras als buitenruimte. Doordat de terrassen niet omsloten zijn en de woningen verder geen tuin hebben, ontstaat er een vrij directe verbinding met de omringende bossen. Aanvullend zijn er grote gedeelde buitenruimten tussen de woningen aan zowel de voor- als achterkant van de gebouwen.

De muren en daken van de woningen zijn gebouwd met houten frames. Het gebruikte beton bevat gedeeltelijk gebroken puin in plaats van grind en de terrassen zijn gemaakt van gerecycled plastic. Dankzij de zonnepanelen en hoge isolatiewaarden zijn de vijftien woningen in het middendeel van elk blok energieneutraal in gebruik; de zes huizen aan de uiteinden zijn zo goed als energieneutraal. Onder elk gebouw zijn parkeerplaatsen voor de woningen gerealiseerd, waarbij het ontwerp toekomstige oplaadpunten voor elektrische auto’s, alsook en fietsparkeerplaatsen mogelijk maakt.

Het masterplan, dat in 2010 werd opgesteld, betreft in totaal een oppervlakte van 14,5 hectare en omvat onder meer veertig historische gebouwen, nieuwbouwwoningen, het landschap (naar ontwerp van Buro Harro) en de genoemde recreatieverblijven.